Κωνσταντίνος Κουκουρής
(Παρακάτω επιχειρώ, ως απλός ενεργός πολίτης, μία σύντομη ανασκόπηση ενός πολύ μεγάλου θέματος με βάση όσα διάβασα σε διάφορα άρθρα και διάφορες εφημερίδες. Από καιρό κρατούσα σημειώσεις για όσα διάβαζα σε εφημερίδες και περιοδικά. Κάποια στιγμή αποφάσισα να τα συνθέσω).
Εισαγωγή
Έχετε ποτέ αναρωτηθεί για ποιο λόγο ένα θαλάσσιο λιοντάρι να βρεθεί ημιθανές δίπλα σε ένα αυτοκίνητο στο Σαν Φρανσισκο[1]; Για ποιο λόγο ένα άλλο θαλάσσιο λιοντάρι να βγαίνει από τον ωκεανό, να διασχίζει αυτοκινητόδρομο και να ζητά τροφή από τους ανθρώπους σε ένα μπαρ στην Καλιφόρνια; Για ποιο λόγο μία πολική αρκούδα, για πρώτη φορά στα δεκάδες εκατομμύρια χρόνια που ζεί στον πλανήτη, να κυνηγήσει και να φάει ένα δελφίνι; Η κλιματική αλλαγή δεν χτυπάει απλώς την πόρτα μας, αλλά έχει περάσει στον οίκο μας σε σημείο που ένα θαλάσσιο λιοντάρι να βγαίνει από τον ωκεανό, να διασχίζει αυτοκινητόδρομο και να ζητά τροφή από τους ανθρώπους σε ένα μπαρ στην Καλιφόρνια. Όσο απίστευτο κι΄ αν φαίνεται αυτά έχουν παρατηρηθεί.
Στα πολλά προβλήματα του παρελθόντος ο Diamond (2006, σ. 21) προσθέτει άλλα τέσσερα καινούργια: «τις ανθρωπογενείς κλιματικές αλλαγές, τη συσσώρευση τοξικών χημικών στο περιβάλλον, το ενεργειακό έλλειμμα και την πλήρη χρησιμοποίηση της γήινης φωτοσυνθετικής ικανότητας από τον άνθρωπο». Παρακάτω, ο Diamond (2006, σ.28) καθορίζει ένα πλαίσιο πέντε σημείων σχετικά με πιθανούς παράγοντες που ενδέχεται να οδηγήσουν στην κατάρρευση μιας κοινωνίας: 1) περιβαλλοντική καταστροφή, 2) κλιματική αλλαγή, 3) εχθρικοί γείτονες, 4) φιλικοί εμπορικοί εταίροι και 5) οι αντιδράσεις της κοινωνίας στα περιβαλλοντικά της προβλήματα. Συνεπώς, για τον συγγραφέα η κλιματική αλλαγή αποτελεί ένα σοβαρό παράγοντα κοινωνικής κατάρρευσης. Αυτό πρέπει να μας προβηματίσει.
Όπως είναι γνωστό η αλλαγή του παγκοσμίου κλίματος και των μετεωρολογικών συνθηκών για μακρύ χρονικό διάστημα αποκαλείται κλιματική αλλαγή. Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη και παραγωγό ταινιών για το φυσικό περιβάλλον, David Attenborough ο πλανήτης βαδίζει προς την καταστροφή διότι μεταξύ άλλων αντικαταστήσαμε την άγρια φύση με την εξημερωμένη. Ο τρόπος με τον οποίο ζούμε πάνω στη γη έχει μεγάλες επιπτώσεις πάνω στον πλανήτη. Αυτά που οι επιστήμονες επισημαίνουν μοιάζουν με επιστημονική φαντασία αλλά δυστυχώς δεν είναι[2]. Όπως δηλώνει ο David Attenborough:
«Εάν ανέβει η θερμοκρασία στη γη σε τέτοιο βαθμό που να λιώνει την Αρκτική, κάθε πόλη στον κόσμο, σχεδόν, θα μετατραπεί σε υποβρύχια. Αυτό διότι ένα μεγάλο ποσοστό των σημαντικών πόλεων του κόσμου είναι χτισμένο γύρω από την ακτή λόγω των λιμανιών τους και εάν ο πάγος λιώσει στη βόρεια Αρκτική, το επίπεδο της θάλασσας θα ανεβαίνει και θα πλημμυρίσουν αυτές τις πόλεις. Δεν είναι επιστημονική φαντασία, πρόκειται να συμβεί και έχουμε ακόμα μια ευκαιρία για να σταματήσουμε αυτό που συμβαίνει». Τι πρέπει να κάνουμε για να πείσουμε τους ανθρώπους ότι όντως συμβαίνει αυτό;
Όπως είναι γνωστό οι ατομικοί επιστήμονες μετακίνησαν το περίφημο ρολόι της συντέλειας στα τρία λεπτά πριν τα μεσάνυχτα! Είναι ακόμη εφικτό να αντιδράσουν οι άνθρωποι με δική τους πρωτοβουλία; Με βάση την ανθρώπινη ιστορία ας μας επιτραπεί να αμφιβάλουμε. Ας εξετάσουμε παρακάτω κάποια επιστημονικά δεδομένα. O Robin McKie (2014) δημοσίευσε το ακόλουθο συγκλονιστικό άρθρο του στην έγκριτη εφημερίδα Observer[3]: «Οι επιστήμονες λένε ότι οι άνθρωποι έχουν διοχετεύσει 1950 δις. τόνους διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα κατά τη διάρκεια των τελευταίων 200 χρόνων. Εάν το σύνολο φθάσει τους 3670 δις. τόνους θα είναι δύσκολο να αποφύγουμε μία αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 2ο Κελσίου. Αυτό θα πυροδοτήσει καταστροφικές αλλαγές στο κλίμα. Επιστημονικές αναλύσεις δείχνουν ότι η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα σήμερα είναι 142% μεγαλύτερη από το επίπεδο που βρισκόταν πριν τη βιομηχανική επανάσταση. Η συγκέντρωση έχει φθάσει τα 396 μόρια στο εκατομμύριο την προηγούμενη χρονιά (2013), μία αύξηση κατά 2.9 ppm σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας κατά 2ο Κελσίου θα επιφέρει αύξηση του επιπέδου των θαλασσών, λιώσιμο των πάγων, ξηρασίες στην Αφρική, Αμερική και Ασία, καταιγίδες, οξείδωση των θαλασσών κ.α. Το πρόβλημα είναι ότι με αυτούς τους ρυθμούς κατανάλωσης καύσιμης ύλης, θα έχουμε φθάσει το όριο των 3670 δις. τόνων μέσα σε τρεις δεκαετίες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το καλοκαίρι του 2014 υπήρξε το θερμότερο καλοκαίρι από τότε που άρχισε να καταγράφεται η παγκόσμια θερμοκρασία το 1880. Σύμφωνα με έγγραφο του Εθνικού Κέντρου Κλιματικών Δεδομένων των ΗΠΑ, η θερμοκρασία στις θαλάσσιες και γήϊνες επιφάνειες του πλανήτη έφθασαν τους 16,5ο Κ κατά τη διάρκεια του Αυγούστου 2014, μία θερμοκρασία η οποία ήταν 0.7ο Κ. παραπάνω από τον Μ.Ο. για τον 20ο αιώνα». Εν συντομία θα αναφερθούμε και σε άλλα στοιχεία.
Όπως αναφέρει ο ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής του πανεπιστήμιου Αθηνών Χρήστος Ζερεφός[4] «ο άνθρωπος τα τελευταία χρόνια παρήγαγε τόσο διοξείδιο του άνθρακα όσο απορρόφησε η φύση με τη φωτοσύνθεση μέσα σε 1,5 δισεκατομμύρια χρόνια!» Συνεπώς, σύμφωνα με τον Ζερεφό, διατάραξη του θερμικού ισοζυγίου σημαίνει διατάραξη του κλίματος του πλανήτη. Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο Χρήστος Ζερεφός[5]: «ο άνθρωπος τα τελευταία 30 χρόνια κατέστρεψε τόσο από το προστατευτικό στρώμα του όζοντος όσο δημιούργησε η φύση μέσα σε ένα δισεκατομμύριο χρόνια! Τα τελευταία 30 χρόνια ο άνθρωπος έχει αυξήσει κατά 15% το διοξείδιο του άνθρακα, 3% το μεθάνιο, ενώ έχει μειώσει το προστατευτικό στρώμα του όζοντος! Το στρώμα αυτό απορροφά το μεγαλύτερο μέρος της ακτινοβολίας του ήλιου». Συνεπώς στο όνομα της όποιας ανάπτυξης έγιναν πολλά περιβαλλοντικά εγκλήματα. Οι μάστιγες που έχουν πηγή προέλευσης την κλιματική αλλαγή απειλούν να σκοτώσουν τα δένδρα με ρυθμούς μεγαλύτερους της ικανότητάς αυτών να αναπτύσσονται. Πάνω από το 80% των φυσικών δασών της γης έχουν ήδη καταστραφεί με ρυθμό 40.000.000 ετησίως (world recourses institute, http://pubs.wri.org). Η ολοένα και μεγαλύτερη σπουδαιότητα της ύπαρξης των δασών καθιστά κάθε προσπάθεια για την προστασία τους ακόμη πιο επίκαιρη και κρισιμότερη από ποτέ.
Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Γεωργίας κατά την περίοδο 1967 έως 1983, ο αριθμός των πυρκαγιών στην Ελλάδα τριπλασιάστηκε και οι καμένες εκτάσεις δεκαπλασιάστηκαν. Ήδη από το από πολύ νωρίς (1992) υπολογίσθηκε πως οι εμπρησμοί καταστρέφουν περίπου το 60 ή και το 70% των ετησίως καιομένων εκτάσεων (Ντούρος, 1992). Αλλά το φαινόμενο αυτό δεν είναι τυχαίο καθώς “η περίοδος 1967-1988 συμπίπτει με την αλματώδη αύξηση του αστικού πληθυσμού της Ελλάδας και την κυριολεκτική “απογείωση” των τιμών γης” (Γεωργόπουλος, σ. 262). Στην Ελλάδα, τα προστατευόμενα από την Πολιτεία δάση δεν ξεπερνούν το 3% επί της συνολικής δασοκάλυψης. Μεγάλες βιομηχανίες, εταιρίες ξυλείας, πολυεθνικές φαρμακευτικές εταιρίες και τεράστια ξενοδοχειακά συγκροτήματα αναπτύσσουν τις δραστηριότητές τους στην καρδιά των πιο πολύτιμων οικοσυστημάτων μ’ απρόβλεπτες συνέπειες για την υγεία των πολιτών. Αιτίες της μετατροπής πανέμορφων μεσογειακών τοπίων σε προάστια, ξενοδοχεία και άλλα ανθρωπογενή κατασκευάσματα είναι η έλλειψη σταθερών νομοθετικών ρυθμίσεων προστασίας και η αδιαφορία. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και την αναμενόμενη έλλειψη ιχθυαποθεμάτων διαγράφεται μία ζοφερή εικόνα για το μέλλον της ανθρωπότητας. Όπως αναφέρει η Αναστασία Μήλιου (2020), «Τα ιχθυαποθέματα παγκοσμίως προβλέπεται να καταρρεύσουν μέχρι τότε 2048, εάν δεν σταματήσει άμεσα η υπερεκμετάλλευση των θαλασσών. Πάνω από το 65% των θαλασσών στη Μεσόγειο θεωρείται ότι αλιεύεται πέρα από τα ασφαλή βιολογικά όρια»[6].
Η βιομηχανία ορυκτών καυσίμων έχει ισχυρά συμφέροντα από την διατήρηση του status quo. Όπως επισημαίνει ο Λουμάκης Στέλιος (2018)[7]: «Το λόμπι των ορυκτών καυσίμων που πρωτίστως βάλλεται από την ανάπτυξη των ΑΠΕ έχει στοιχηθεί πίσω από τις περιοριστικές οικονομικές πολιτικές που συστηματικά κλονίζουν το επενδυτικό κλίμα ώστε να ανακοπούν οι ανανεώσιμες επενδύσεις, με μόνιμη επωδό την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας τις κρίσεις και την ύφεση, ξεχνώντας ωστόσο πως η κλιματική αλλαγή για την οποία κυρίως ευθύνεται, επιφέρει ήδη ολοένα και μεγαλύτερα κόστη σε όλους μας και μάλιστα με τελική κατάληξη την απόλυτη καταστροφή μας».
Οι αυτόχθονες, φυλετικές κοινωνίες αντιλαμβάνονται πολύ καλυτέρα από τις ανεπτυγμένες κοινωνίες τα προβλήματα της κλιματικής αλλαγής και της καταστροφής του περιβάλλοντος. Ίσως φαντάζει σχήμα οξύμωρο για μερικούς αλλά όπως επισημαίνει ο διάσημος γλωσσολόγος Νόαμ Τσόμσκυ, (2016, σ. 219) βρισκόμαστε ένα βήμα πριν την καταστροφή. «Στο ένα άκρο έχουμε τους αυτόχθονες, φυλετικές κοινωνίες που προσπαθούν να ανακόψουν την πορεία προς την καταστροφή. Στο άλλο άκρο, οι πιο πλούσιες και ισχυρές κοινωνίες στην παγκόσμια ιστορία, όπως οι Ηνωμένες πολιτείες και ο Καναδάς έχουν αναπτύξει τη μέγιστη ταχύτητα για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Σε αντίθεση με τον Ισημερινό και τις αυτόχθονες κοινωνίες σε όλο τον κόσμο, θέλουν να εξορύξουν και τη τελευταία σταγόνα υδρογονάνθρακα από το έδαφος όσο πιο γρήγορα γίνεται». Εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν αλλά δεν πραγματοποιούνται. Όπως τονίζει ο Νόαμ Τσόμσκι (2016, σ.226): «αν αναρωτηθείτε για την εικόνα του κόσμου στο μέλλον σίγουρα δεν θα είναι όμορφη. Εκτός κι αν αντιδράσουμε. Ποτέ δεν είναι αργά». Οι ιθαγενείς πληθυσμοί που έχουν καλύτερη σχέση με τη γή και το δάση αντιλαμβάνονται το πρόβλημα από μία άλλη προοπτική. Η Nemonte Nenquimo (2020), ηγέτιδα της φυλής Γουαοράνι (Waorani) και αυτόχθων Ινδιάνα ιθαγενής του Αμαζονίου αποκαλύπτει την υποκρισία των κυβερνήσεων που ισχυρίζονται ότι θέτουν προτεραιότητα στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής αλλά στην ουσία υπονομεύουν την οποιαδήποτε λύση[8]. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το 2020 το περιοδικό TIME την συμπεριέλαβε ανάμεσα στα 100 πρόσωπα με τη μεγαλύτερη επιρροή στον πλανήτη. Όπως δήλωσε η Nemonte Nenquimo: «Αυτό το δάσος μας έμαθε πως να περπατάμε με αλαφράδα πάνω στη γη κι επειδή ακούσαμε, μάθαμε και το υπερασπιστήκαμε, μας έδωσε τα πάντα: νερό, καθαρό αέρα, τροφή, καταφύγιο, φάρμακα, ευτυχία, νόημα. Και εσείς τα παίρνετε όλα αυτά, τα στερείτε όχι μόνο από εμάς αλλά από κάθε κάτοικο του πλανήτη καθώς και από τις επόμενες γενιές. Χρειαστήκαμε χιλιάδες χρόνια για να γνωρίσουμε το τροπικό δάσος της Αμαζονίας, για να κατανοήσουμε τους τρόπους, τα μυστικά του, να μάθουμε πως μπορούμε όχι μόνο να επιβιώνουμε αλλά και να προκόβουμε μέσα του. Όταν λέτε ότι ψάχνετε απεγνωσμένα για το κλίμα αλλά συνεχίζετε να χτίζετε μία παγκόσμια οικονομία που βασίζεται τις εξορύξεις και τη ρύπανση, ξέρουμε ότι λέτε ψέματα, αφού εμείς είμαστε οι κοντινότεροι συγγενείς της γης και είμαστε οι πρώτοι που ακούμε τις κραυγές της».
Ποιοι πληρώνουν τις συνέπειες περισσότερο;
Τα πιο καταστροφικά αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, δηλαδή θανατηφόρες καταιγίδες, καύσωνες, ξηρασίες, αυξανόμενες τιμές των τροφίμων και επέλαση των προσφύγων της κλιματικής αλλαγής έχουν επηρεάσει πρώτα απ’ όλα τους φτωχούς. Αυτοί οι οποίοι δεν συμμετείχαν στη δημιουργία του προβλήματος είναι αυτοί που υφίστανται τα δεινά. Οι Αφρικανοί οι οποίοι εκλύουν πολύ λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα από τους ανθρώπους στο υπόλοιπο πλανήτη είναι αυτοί που θα πληρώσουν το βαρύτερο τίμημα. Σύμφωνα με τον αρχιεπίσκοπο Νοτίου Αφρικής Desmond Tutu, βραβευμένου με Nobel ειρήνης, «εάν δεν περιορίσουμε την υπερθέρμανση του πλανήτη κατά 2ο Κελσίου ή λιγότερο είμαστε καταδικασμένοι σε μία περίοδο αστάθειας, ανασφάλειας και εξαφάνισης διαφόρων ειδών ζώων και πτηνών».
Πως μπορεί να επιλυθεί το ενεργειακό πρόβλημα κάθε νοικοκυριού;
Το ενεργειακό πρόβλημα κάθε νοικοκυριού αποτελεί ένα μεγάλο ζήτημα που σε τελική ανάλυση έχει σχέση με την ενεργειακή δημοκρατία. Όπως δηλώνει η κορυφαία δημοσιογράφος Ναόμι Κλαιν: «Δεν χρειάζεται πλέον να αγοράσεις ενέργεια από μακρινές χώρες. Δημιουργείς τα δικά σου αποθεματικά. Αυτονομείσαι, γίνεσαι κυρίαρχος… Ποιος το θέλει αυτό για όλους; Σίγουρα όχι οι μεγάλες εταιρείες. Αυτή είναι η αλήθεια και αυτό έρχεται να ανασκευάσει η ενεργειακή δημοκρατία: ακριβώς γιατί όπου υπάρχει ήλιος, αέρας υπάρχει και ενέργεια. Τόσο απλό. Η ενεργειακή εξουσία αποκεντροποιείται. Η οικονομία φεύγει από τα χέρια των ολίγων. Δεν έχεις πια ανάγκη τα ορυκτά καύσιμα τους. Και δεν μιλάω για αυτόνομες ενεργειακές υπερπόλεις. Μιλάω για μικρές δομές στις κατά τόπους κοινωνίες. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι μεγάλες εταιρείες και επιχειρηματικοί όμιλοι να εκμεταλλεύονται τα παγκόσμια αποθέματα ενέργειας και μεταφοράς αυτής: επιθυμούν τον πλούτο και τη διαιώνιση της ανισότητας. Καταλαβαίνετε φυσικά ότι δεν πρόκειται να αφήσουν τους πελάτες τους να γίνουν οι ανταγωνιστές τους και να δημιουργούν ενέργεια από τη σκεπή του σπιτιού τους. Θέλουν να στηριζόμαστε σ’ εκείνους ώστε να μπορούν να ρυθμίζουν και τις τιμές της ενέργειας κατά το δοκούν».
Πως συμπεριφέρονται οι άνθρωποι στις ανεπτυγμένες κοινωνίες;
Ας δούμε εκτενέστερα πως συμπεριφέρονται οι άνθρωποι στις ανεπτυγμένες κοινωνίες. Όπως αναφέρει ο Tim Riordan (2020, σ.17): «Είμαστε εθισμένοι στον άνθρακα και ελεγχόμαστε στη σκέψη και τη δράση από αδύναμους πολιτικούς ηγέτες καθώς επίσης και από αυτούς που έχουν συμφέρον από τα ορυκτά καύσιμα. Αυτό μας έχει καταστήσει εξαρτημένους από τον άνθρακα. Μας φυλακίζουν σε αυτήν την παγίδα του άνθρακα. Έχουμε επικίνδυνα παραπλανηθεί από ισχυρισμούς ότι μπορούμε να απομακρύνουμε τα περισσότερα βλαβερά αέρια με έξυπνες αλλά μη δοκιμασμένες τεχνολογίες και να τα υποκαταστήσουμε με ανανεώσιμη ενέργεια. Λόγω των βλαβερών αέριων ρύπων στους ωκεανούς, τα φυτά και τα εδάφη δεν μπορούν πλέον να τα απορροφήσουν όλα. Εν πάση περιπτώσει, δεν έχουμε κεφάλαια για να τα πληρώσουμε αυτά. Τα αέρια θερμοκηπίου είναι ένας ρύπος».
Η Ελλάδα δεσμεύεται από τις ευρωπαϊκές οδηγίες για τον περιορισμό του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής. Αποτελεί αναγκαιότητα η ενεργειακή μετάβαση σε μορφές καθαρής ενέργειας; Όπως αναφέρει ο Τσέκερης Δημήτρης (2018)[9]: «Η ενεργειακή μετάβαση σε μορφές καθαρής ενέργειας αποτελεί αναγκαιότητα, η οποία παράλληλα δημιουργεί ένα σημαντικό παράθυρο ευκαιρίας. Αφενός η ενεργειακή μετάβαση προκύπτει από την αναγνώριση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής και τις δεσμεύσεις της Ελλάδας που εκπορεύονται από τις ευρωπαϊκές οδηγίες. Αφετέρου η ενεργειακή μετάβαση σε μορφές καθαρής ενέργειας συνιστά σημαντική ευκαιρία για τον εκδημοκρατισμό του ενεργειακού σχεδιασμού και την ταυτόχρονη δημιουργία βιώσιμων θέσεων εργασίας». Αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι συναινούμε στην καταστροφή των βουνών από τα αιολικά πάρκα που εξαπλώνονται ανεξέλεγκτα.
Η πανεπιστημιακός Corrine Fowler παροιμίασε τη στοχοποίηση των ακαδημαϊκών των ανθρωπιστικών επιστημών με εκείνη των επιστημόνων που ασχολούνται με την κλιματική αλλαγή και προειδοποιούν για την παγκόσμια θέρμανση[10]. Οι τελευταίοι δέχονται επιθέσεις από αρνητές της κλιματικής αλλαγής. Η Corrine Fowler θεωρεί ότι αυτό είναι προϊόν κοινωνικής έντασης. «Ζούμε σε περιόδους αναταραχής, όπου η ζωή είναι εύθραυστη και αβέβαιη. Σε αυτό το φορτωμένο περιβάλλον, είναι εύκολο να υποκινήσει κανείς το μίσος και την περιφρόνηση των μαζών με την ψευδή παρουσίαση του έργου και των κινήτρων των ακαδημαϊκών. Είναι επίσης αλήθεια ότι τα επίπεδα μισαλλοδοξίας και εχθρότητας απέναντι σε όποιους θεωρούμε ως αλλότριους έχουν αυξηθεί τα τελευταία χρόνια». Και πρόσθεσε: «Νομίζω ότι θα πρέπει όλοι να ανησυχούμε όταν οι ακαδημαϊκοί στοχοποιούνται με αυτόν τον τρόπο, όταν τα στοιχεία δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. Οι ακαδημαϊκοί που εργάζονται στις ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν αρχίσει να στοχοποιούνται προσωπικά, ίσως με τον τρόπο που οι επιστήμονες της κλιματικής αλλαγής στοχοποιούνται εδώ και αρκετό καιρό τώρα».
Υπάρχουν πολιτικές λύσεις για το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής;
Πρώτα απ’ όλα η ενημέρωση των πολιτών για τους τρόπους αυτοπροστασίας αποτελεί ένα σημαντικό θέμα. Η γνώση για τα μέτρα προστασίας που πρέπει να πάρουμε αποτελεί μία αρχική πρόταση. Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Χρήστος Ζερεφός[11]: «τα βίαια φαινόμενα έχουν μπει στη ζωή μας όπως και οι σεισμοί στην πατρίδα μας. Η συχνότητα τους αυξάνει, αυξάνουν και τα δυσάρεστα ακραία συμβάντα και πράγματι ήρθε η ώρα να μάθουμε πως θα προστατευθούμε εμείς και η οικογένεια μας από αυτά».
O Bob Ward είναι διευθυντής πολιτικής και επικοινωνιών για την κλιματική αλλαγή και το περιβάλλον στο London School of Economics and Political Science. Σε άρθρο του στην έγκριτη εφημερίδα Observer[12] εξετάζει δύο εξέχουσες φωνές (Μαν Μάικλ και Μπιλ Γκέιτς) για την κλιματική κρίση που παρουσιάζουν σαφείς στρατηγικές για την αντιμετώπιση των εκπομπών, των αρνητών και των απαισιόδοξων. Όπως επισημαίνει ο Bob Ward «τόσο ο Mann όσο και ο Gates φαίνονται αισιόδοξοι ότι ο άνθρωπος μπορεί να σταματήσει την αλλαγή του κλίματος, αλλά επίσης δεν έχουν αυταπάτες σχετικά με την κλίμακα της πρόκλησης που αντιμετωπίζουμε και τα πολλά εμπόδια που μας περιμένουν. Δείχνουν επίσης πόσο λάθος είναι αυτοί οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι δεν μπορούμε ή δεν πρέπει να πετύχουμε». Με άλλα λόγια, αυτοί οι δύο διακεκριμένοι άντρες είναι αισιόδοξοι για την ικανότητα της ανθρωπότητας να αντιμετωπίσει την κρίση της κλιματικής αλλαγής.
Όταν η νεαρή Σουηδέζα ακτιβίστρια Greta Thunberg επισκέφθηκε το Λονδίνο πραγματοποίησε μία σύσκεψη με τους ηγέτες όλων των κομμάτων πλην των συντηρητικών. Όπως ανέφερε ο Sian Berry (από το κόμμα Green Party) σε τηλεοπτική συζήτηση «το ερώτημα τώρα είναι πώς μοιραζόμαστε τις πτήσεις που μπορούμε να πάρουμε πιο δίκαια. Σημαίνει να στοχεύσουμε εκείνο το 15% των ατόμων που χρησιμοποίησαν το 70% των πτήσεων»[13]. Ο πρώην ηγέτης των Εργατικών της Βρετανίας είχε προτείνει ότι «αντί να σταματάμε τους ανθρώπους να πετούν πρέπει να υπάρξουν επενδύσεις σε σιδηροδρομικές υπηρεσίες για τη μείωση του αριθμού των πτήσεων μικρών αποστάσεων προς την Ευρώπη και την επέκταση των σιδηροδρόμων σε όλη τη χώρα».
Η κάθε μας ενέργεια, μετακίνηση, διατροφή έχει σε τελική ανάλυση μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στο περιβάλλον. Όταν μετακινούμαστε με αεροπλάνο αντί για τραίνο αυτό έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Όταν καταναλώνουμε τρόφιμα που έρχονται από την άλλη άκρη του κόσμου αυτό έχει επίσης επιπτώσεις στο περιβάλλον. Τα ενεργειακά μέσα που χρησιμοποιούμε για να ζεστάνουμε το σπίτι μας επίσης έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Riordan:
«Σκεφτείτε με αυτό τον τρόπο: θα πληρώσουμε μόνο εάν αποδεχτούμε ότι η συμπεριφορά μας που συμβάλλει στην μόλυνση της ατμόσφαιρας με αέρια θερμοκηπίου – τα μέσα μεταφοράς που χρησιμοποιούμε, η διατήρηση του σπιτιού μας ζεστού / δροσερού, και η κατανάλωση τροφίμων που ταξιδεύουν μεγάλες αποστάσεις είναι ηθικά λανθασμένη όταν επιβαρύνουμε τις μελλοντικές γενιές. Τέτοιες συνεισφορές πρέπει να θεωρηθούν ως ένα κληροδότημα για τις μελλοντικές γενιές και ως εγγύηση για την διατήρηση της ζωής στον πλανήτη». Για το θέμα αυτό υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις. Δεν είναι οι πολίτες αλλά οι θεσμοί που θα πρέπει να αλλάξουν στάση.
Όπως επισημαίνει ο καθηγητής κλιματικής αλλαγής στο Πανεπιστήμιο του Leeds, Piers Forster[14]: «Η επόμενη μάχη θα είναι με τα αυτοκίνητά μας που δεν θα κερδίσουμε παλεύοντας με τις πετρελαικές εταιρίες. Απλά πρέπει να κάνουμε τα μικρά ηλεκτρικά αυτοκίνητα και τα ποδήλατα τον αποδεκτό κανόνα. Είναι μια μάχη που δεν μπορεί να χάσει ο κόσμος και αυτή τη φορά είναι προσωπική».
Η διάσημη δημοσιογράφος Ναόμι Κλαιν (2020) προτείνει τολμηρές πολιτικές λύσεις για το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής[15]. Όπως ανέφερε: «Οι κυβερνήσεις και γενικότερα οι πολιτικοί (και στην αριστερά) κάπως βαριούνται να κάνουν κάτι ασυνήθιστο γι’ αυτούς. Προτιμούν το οικείο, το σίγουρο. Προτιμούν απλά να διαχειρίζονται την κρίση (οικονομική, περιβαλλοντική, ανθρωπιστική), πάρα να την αντιμετωπίσουν. Η Νέα Πράσινη Συμφωνία θέλει θάρρος. Γίνεται σκόπιμα. Με μέθοδο και πρόγραμμα. Μα ακόμη κι οι ίδιοι οι πολίτες δεν πιστεύουν πως μπορεί αυτό να γίνει, ακριβώς γιατί θέλει πρόγραμμα και μέθοδο».
Οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι πιο ευέλικτες στις προσαρμογές από τις κυβερνήσεις. Όπως είναι γνωστό οι πετρελαϊκές εταιρείες επιφέρουν μεγάλη ζημία στο περιβάλλον. Για να αντιστραφεί αυτή η εικόνα οι ετερείες υιοθετούν ένα πιο φιλικό πρόσωπο. Χαρακτηριστική είναι και η περιγραφή ενός δημοσιογράφου συντηρητικής εφημερίδας. «Η φιλική εικόνα ενός νεοεισερχόμενου διευθύνοντος συμβούλου θα βοηθήσει ίσως την BP καθώς προσπαθεί να αντιστρέψει τη δυσπιστία και την εχθρότητα λόγω των αυξανόμενων ανησυχιών για την κλιματική αλλαγή»[16]. Παραπέρα, έγινε προσπάθεια για την επιβολή ενός φόρου άνθρακα. Όπως αναφέρει ο Tim Riordan (2020, σ.17): «οι ρυπαίνοντες υποτίθεται ότι πληρώνουν, αλλά δεν το κάνουν. Οποιαδήποτε προσπάθεια επιβολής ενός φόρου άνθρακα αντιμετωπίζεται με τεράστια εχθρότητα εκ μέρους των εκλογέων που δεν θα ψηφίσουν φυσικά να χάσουν εισόδημα για παροχές που ήδη απολαμβάνουν. Μια προσπάθεια της Καναδικής κυβέρνησης να επιβάλει φόρο άνθρακα 25 δολαρίων ανά τόνο ισοδυνάμου άνθρακα (περίπου 1,25 σεντ ανά λίτρο βενζίνης) έγινε αποδεκτή όταν υπήρξε έκπτωση στον φόρο εισοδήματός τους». Σύμφωνα με τον Riordan, Tim (2020), τα ορυκτά καύσιμα δεν πρόκειται να σταματήσουν να παράγονται. Οι καλοπροαίρετες προσπάθειες να σταματήσει η ρύπανση με πολιτικά μέτρα συνάντησαν αντίσταση από τους ιδίους τους πολίτες διότι το πορτοφόλι τους έχει μεγαλύτερη αξία από την κλιματική αλλαγή[17].
Σε αντίθεση με τα προηγούμενα, όπως επισημαίνει ο καθηγητής στο ινστιτούτο ερευνών του Ποτσταμ Anders Leverman (2019)[18] «είναι αφελές να πιστεύει κανείς ότι το να καλείται ο πολίτης να σώσει τον κόσμο μέσω καταναλωτικών επιλογών θα έχει αποτέλεσμα. Οι προσωπικές θυσίες και μόνο δεν μπορεί να είναι η λύση για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Δεν υπάρχει άλλος τομέας όπου να θεωρείται τόσο υπεύθυνος ο πολίτης για όσα πάνε στραβά. Είναι αλήθεια οι άνθρωποι οδηγούν υπερβολικά πολύ, καταναλώνουν υπερβολικά πολύ κρέας και ταξιδεύουν με το αεροπλάνο υπερβολικά πολύ. Η επίτευξη μηδενικών εκπομπών ωστόσο απαιτεί πολύ θεμελιώδεις δομικές αλλαγές, μια νέα βιομηχανική επανάσταση. Οι παγκόσμιες προκλήσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται από θεσμούς». Το ζήτημα εδώ είναι αν οι θεσμοί και οι κυβερνήσεις μπορούν και θέλουν να ανταποκριθούν. Είναι απλά θέμα κοινωνικής πίεσης από τους ανθρώπους προς τις κυβερνήσεις;
Επίσης ο John Gray (2014) δεν πιστεύει ότι η άρχουσα τάξη και οι συντεχνιακές ελίτ ήξεραν τι έκαναν όταν επηρέαζαν τον καπιταλισμό της πρωτοβιομηχανικής εποχής. Παρόλο που η Kalvin Klein ταυτοποιεί τον καπιταλισμό ώς τον υπεύθυνο για κλιματική αλλαγή μάλλον δεν δίνει μία εναλλακτική οικονομική και πολιτική λύση. Επίσης ο John Gray αναφέρει ότι ακόμη κι’ αν διαποτίζαμε την στρατόσφαιρα με σουλφουρικό οξύ δεν θα δημιουργούσαμε πρόβλημα στον πλανήτη. Ο πλανήτης Γή είναι πιο παλιός και πιο ανθεκτικός από τον άνθρωπο. Για να επιτευχθούν οι καθαροί μηδενικοί στόχοι έως το 2050, λένε οι αναλυτές, θα χρειαστούν επενδύσεις έως και 20 δισεκατομμύρια ετησίως για την απομάκρυνση έως 130 τόνων διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα[19]. Θα κάνουν οι κυβερνήσεις τέτοιες επενδύσεις;
Η Βίβλος και η κλιματική αλλαγή
Για την Kalvin Klein (2014) η περιθωριοποίηση του ζητήματος κλιματικής αλλαγής από την πολιτική ατζέντα οφείλεται στις δολοπλοκίες της άρχουσας τάξης και των συντεχνιακών ελίτ. Παραδόξως ο John Gray δεν πιστεύει ότι κάποιος είναι επικεφαλής των παγκόσμιων συγκρούσεων[20]. Από τη Βίβλο γνωρίζουμε ότι άρχοντας αυτού του κόσμου είναι ο Εωσφόρος. Σύμφωνα με τον Noam Tomsky οι συντηρητικοί θρησκευόμενοι Αμερικανοί αντιμετωπίζουν πρόβλημα στην κατανόηση του προβλήματος του σοβαρού κινδύνου της περιβαλλοντικής καταστροφής. O Noam Tomsky (2016, σ. 436) αναφέρει ότι «μια από τις δυσκολίες προκειμένου να ενδιαφερθούν οι Αμερικανοί για την υπερθέρμανση του πλανήτη είναι ότι κοντά στο 40% του πληθυσμού πιστεύει ότι ο Ιησούς Χριστός θα επιστρέψει στη γη μέχρι το 2050, συνεπώς δεν αντιμετωπίζει ως πρόβλημα το σοβαρό κίνδυνο της περιβαλλοντικής καταστροφής μέσα στις επόμενες δεκαετίες». Το 40% προέρχεται από ένα σώμα συντηρητικών θρησκευόμενων Αμερικανών. Επιπλέον, σύμφωνα με τους Klineberg, McKeever and Rothebach 1998, σ.749), οι «φονταμενταλιστές» της Βίβλου είναι πολύ πιθανότερο από τους προοδευτικούς η τους κοσμικούς να αποδεχθούν την παραδοσιακή άποψη ότι τα φυτά και τα ζώα υπάρχουν πρωταρχικά για να χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους και να πιστεύουν ότι δεν επιφέρουμε ζημία στο περιβάλλον με καθημερινές δραστηριότητες όπως η οδήγηση αυτοκινήτων, και ο κλιματισμός. Επίσης, πιστεύουν ότι οι άνθρωποι ανησυχούν υπερβολικά από τις απειλές του παγκόσμιου φυσικού περιβάλλοντος. Τέλος πιστεύουν ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου δεν αποτελεί ένα παγκόσμιο οικολογικό πρόβλημα. Να επισημάνω εδώ ότι οι σπουδαστές της Γραφής αναγνωρίζουν τον σοβαρό κίνδυνο της περιβαλλοντικής καταστροφής αλλά πιστεύουν ότι τη λύση δεν μπορούν να τη δώσουν οι ανθρώπινες διακυβερνήσεις.
Το ζήτημα βεβαίως είναι ποιος μπορεί να σταματήσει την κλιματική αλλαγή; Σύμφωνα με τον αρχιεπίσκοπο Νοτίου Αφρικής Desmond Tutu (2014) «εμείς μπορούμε. Εσύ, εσύ και εσύ και εγώ. Έχουμε την υποχρέωση να το κάνουμε». Αλλά όπως είναι γραμμένο στη Βίβλο, στον χωματένιο άνθρωπο δεν ανήκει η οδός του. Αυτή η δυνατότητα ανήκει στο Θεό. Τον Σεπτέμβριο του 2014 πραγματοποιήθηκε συνάντηση κορυφής των Ηνωμένων Εθνών με θέμα την κλιματική αλλαγή. Οι προσδοκίες απο τους παγκόσμιους ηγέτες ήταν και είναι μεγάλες. Αλλά «Μή θέτετε την εμπιστοσύνη σας σε ευγενείς. Ούτε σε γιό χωματένιου ανθρώπου, από τον οποίο δεν υπάρχει σωτηρία» (Ψαλμοί 146:3). Και γνωρίζουμε ότι, «ήρθε η οργή σου και ο προσδιορισμένος καιρός …για να καταστρέψεις αυτούς που καταστρέφουν τη γη (Αποκάλυψη 11:18).
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Klein, Kalvin (2014). This changes everything. Capitalism versus the climate. Allen Lane publishers, pp.576.
Klineberg, S., McKeever, M., Rothebach, B. (1998). Demographic predictors of environmental concern: It does make a difference how it’s measured. Social Science Quarterly, 79, 4, pp. 734-753.
Τσόμσκυ Νόαμ. Ποιός κυβερνά τον κόσμο; Εκδόσεις Πατάκη 2016.
Mann Michael (2021). The New Climate War: The Fight to Take Back Our Planet Published by Scribe.
Gates, Bill (2021). How to Avoid a Climate Disaster: The Solutions We Have and the Breakthroughs We Need by Bill Gates is published by Allen Lane.
Diamond, Jared (2006). Κατάρρευση. Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν η να επιτύχουν. Κάτοπτρο. How societies choose to fail or succeed (2005).
Γεωργόπουλος, Αλέξανδρος (2014). Ένας μικρός και ευπαθής πλανήτης. Gutenberg, 2014.
[1] Τρελάθηκε ο πλανήτης γή. Το Ποντίκι 1 Αυγούστου 2015. σ.12.
[2] David Attenborough. Interview in The Daily Post, 2.1.2021.
[3] McKie, Robin (2014). Climate warning to world leaders: stick to 2C limits or face mayhem. The Observer, 21.09.2014, p.19.
[4] Γιόγακας, Προκόπης (2019). Η υπερθέρμανση δεν θα συμβεί, συμβαίνει τώρα. Τα Νέα, 13-14 Ιουλίου 2019.
[5] Ζερεφός Χρήστος, συνέντευξη στα Νέα 28.6.2019
[6] Αναστασία Μήλιου, διευθύντρια έρευνας του ινστιτούτου Θαλασσίας προστασίας Αρχιπέλαγος, Η εφημερίδα των συντακτών, 25-26 Ιουλίου 2020.
[7] Λουμάκης Στέλιος (2018). Σημείο καμπής. Είναι πρόεδρος του συνδέσμου παραγωγών ενέργειας με φωτοβολταϊκά. Εφημερίδα, Documento, 25.2.2018.
[8] Nemonte Nenquimo, ηγέτιδα της φυλής Γουαοράνι (Waorani) αυτόχθων ιθαγενής του Αμαζονίου. HttpsQ//www.amazonfrontlines.org/rights/nemonte_ nenquimo_letter/ Η εφημερίδα των συντακτών, 24-25 Οκτωβρίου 2020. Ρεπορτάζ της Βάσης Παναγοπούλου.
[9] Τσέκερης Δημήτρης. Αντίδοτο στη δυσπιστία για τις ΑΠΕ. Documento, 25.2.2018.
[10] Doward, Jamie (2020). I’ve been unfairly targeted, says academic at heart of National Trust woke row. The Observer, 20.12.2020
[11] Χρήστος Ζερεφός. Ήρθε η ώρα. Τα Νέα, 13-14 Ιουλίου 2019.
[12] Ward, Bob (2021). How to Avoid a Climate Disaster by Bill Gates; The New Climate War by Michael E Mann – review. The Guardian, 14.2.2021.
[13] Laville, Sandra and Frances Perraudin (2019). PM’s no show as leaders vie for green credentials. The Guardian, 29.11.2019
[14] Piers Forster (2020). The non covid science stories of 2020. The Observer, 20.12.2020.
[15] Ναόμι Κλαιν (2020). Να γίνει η αριστερά πιο γενναία και πιο τολμηρή. Η εφημερίδα των συντακτών, 24-25 Οκτωβρίου 2020
[16] Millard Rachel. How to take BP forward in a world leaving oil behind. The DailyTelegraph. 2.2.2020.
[17] Riordan, Tim (2020). When it comes to climate, the future generations pledge is the only way. Bigissue magazine, issue 1207, p.17
[18] Anders Leverman. Κλιματική αλλαγή. Οι κυβερνήσεις να εντείνουν τις προσπάθειες. Τα Νέα, 13-14 Ιουλίου 2019. Αναδημοσίευση από την εφημερίδα The Guardian.
[19] Laville, Sandra and Frances Perraudin (2019). PM’s no show as leaders vie for green credentials. The Guardian, 29.11.2019
[20] Gray John, The climes they are a-changin’. The Observer, 21.09.2014
