Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Όλυμπος που εκδίδει ο Σύλλογος Ελλήνων Ορειβατών Θεσσαλονίκης. Για τυχόν επαναδημοσίευση παρακαλώ ζητείστε πρώτα την άδεια από τον συγγραφέα Κωνσταντίνο Κουκουρή στο greekorienteering@hotmail.com και τηλεφωνείστε στο 6979851001
Λόγω έντασης της ζωής τους, μόλυνσης της ατμόφαιρας στις μεγαλουπόλεις και περιορισμένου χρόνου που διαθέτουν οι σύγχρονοι άνθρωποι κυνηγούν το διαφορετικό η τη διακοπή (διακοπές) του ρυθμού ζωής τους, την απομάκρυνση απο πηγές άγχους η απο αιτίες ρουτίνας[1]. Στην εποχή μας η επιθυμία για απόδραση στη φύση είναι πολύ μεγάλη μεταξύ των κατοίκων των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, π.χ. ο εκδότης περιοδικού αναψυχής χαρακτήρισε το περιοδικό του ως το περιοδικό της μεγάλης φυγής. Αλλά είναι η φυγή πραγματικά δυνατή για την πλειοψηφία του λαού μέσα σ’ ένα κοινωνικό σύστημα που διαρκώς αναπαράγει την ανία και τη ρουτίνα; Σίγουρα όχι. Οι κοινωνίες απαιτούν κάποιο βαθμό ομοιογένειας και σταθερότητας στις κοινωνικές αξίες που έχουν οι άνθρωποι (The Concise Oxford Dictionary of Sociology). Παρά την ανία και την ρουτίνα της καθημερινότητας πολλές καθημερινές δραστηριότητες εμπεριέχουν ρίσκο.
Πρώτα απ’ όλα θα πρέπει να ξεκινήσουμε με τους ορισμούς. Τι είναι κίνδυνος; Σύμφωνα με το λεξικό Τεγόπουλου κίνδυνος είναι το επικείμενο κακό, η πιθανή δυσάρεστη έκβαση. Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη (2002) «κίνδυνος είναι το αρνητικό ενδεχόμενο, η πιθανότητα να συμβεί κάτι κακό, οτιδήποτε (πράξη, κατάσταση, συμπεριφορά κλπ.) μπορεί να προκαλέσει καταστροφή, να επιφέρει απώλειες και φθορές ή μπορεί να φέρει σε επικίνδυνη θέση κάποιον, το κακό που απειλεί τη ζωή, την υγεία, την προσωπικότητα ή την περιουσία κάποιου και τέλος η διακινδύνευση». Στον ορεινό τουρισμό περιπέτειας ο Beedie (2003) περιλαμβάνει την αναρρίχηση, το ποδήλατο βουνού, την ελεύθερη ιππασία την κατασκήνωση, το λακλάβ, trekking, canyoning, scrambling και bungee jumping. Το κλειδί για την κατανόηση πολλών δύσκολων καταστάσεων είναι η αναγνώριση της διαφοράς μεταξυ φόβου και κινδύνου. Όπως το θέτει ένας αστροναύτης[2] «προκειμένου να πραγματοποιήσεις κάτι για το οποίο ονειρευόσουν το πιο πιθανό ειναι να αντιμετωπίσεις κάποιο φόβο και η διαφορά μεταξύ φόβου και κινδύνου είναι το πραγμaτικό κλειδί. Ποιός είναι ο πραγματικός κίνδυνος; Αυτό έχει εφαρμογή είτε διαβαίνεις το δρόμο είτε βρίσκεσαι στο διάστημα. Εάν είχα επιτρέψει το φόβο να κυριαρχήσει στη ζωή μου δεν θα είχα ποτέ δεί αυτά τα πράγματα (στο διάστημα)».
Σε αντίθεση με αυτά που πιστεύουν πολλοί ότι η επικίνδυνη συμπεριφορά αποτελεί το «προνόμιο» κάποιων «τρελών» ανθρώπων που ασχολούνται με μερικές επικίνδυνες δραστηριότητες, όπως ελεύθερη πτώση από ψηλά κτήρια ή απότομες πλαγιές, αναρρίχηση κ.α. εντούτοις στην πραγματικότητα άλλες καθημερινές δραστηριότητες, όπως χαρτοπαιξία, κλοπή καταστημάτων, λήψη ναρκωτικών ουσιών, απροστάτευτη σεξουαλική συνεύρεση χωρίς προφυλακτικό είναι επίσης πολύ επικίνδυνες πράξεις αν όχι και πιο επικίνδυνες. Σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους, παρά το γεγονός ότι στις Δυτικές κοινωνίες ζούμε σ’ έναν πιο προστατευτικό κόσμο σε σχέση με παλαιότερες κοινωνίες αυτή η τάση μερικών ανθρώπων να αναζητούν το ρίσκο δεν πρόκειται να εξαφανισθεί.
Η εσωτερική παρόρμηση για περιπέτεια και εξερεύνηση στη φύση αποτελεί άλλη μια αιτία συμμετοχής. Όπως συμπεραίνει ο Albert (1999, σ. 169), «ο κίνδυνος, το ρίσκο όχι μόνο δεν είναι ένα άβολο η περιφερειακο στοιχείο του αθλητισμού αλλά αποτελούν συστατικά στοιχεία από την αρχή». Η έκθεση των αθλητών (ιδιαίτερα των υπαίθριων αθλημάτων) σε υπερβολικούς κίνδυνους έχει δημιουργήσει όπως είναι φυσικό αντιδράσεις. Για τον Aghai-Nia (1992, σ. 567) αυτό είναι απαράδεκτο: «κανένας άνθρωπος με υγιές μυαλό και κρίση δεν θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή του». Δυστυχώς η κρίση πολλών ανθρώπων δεν είναι ορθή.
Για παράδειγμα, «το διάστημα 2002-2007 σε διάφορα Ελληνικά φαράγγια έχουν χάσει τη ζωή τους 15 άτομα[3]. Δεκάδες πολίτες συχνά άπειροι επιχειρούν κατάβαση χαράδρας, χωρίς καν να φέρουν τον ειδικό εξοπλισμό, όπως είναι τα ειδικά παπούτσια, τα κράνη και οι ζώνες ασφαλείας. Στο ράφτινγκ συχνά εταιρείες προκειμένου να μη χάσουν χρήματα -κάθε κατάβαση κοστίζει 40-65 ευρώ ανάλογα με τον ποταμό- δέχονται σε επικίνδυνες διαδρομές αρχαρίους, με αποτέλεσμα να μην λείπουν οι μικροτραυματισμοί. Στο χώρο της ορειβασίας η κατάσταση που επικρατεί χαρακτηρίζεται ως χαοτική από τους καλά γνωρίζοντες, διότι αυτοί που αυτοαποκαλούνται οδηγοί βουνού είναι δεκάδες και δεν λείπουν οι περιπτώσεις όπου ορειβάτες έχουν κινδυνεύσει, έχουν χαθεί σε μονοπάτια και έχουν τραυματισθεί.»
Το ερώτημα που προκύπτει έρχεται αβίαστα. Είναι λογικό να διακινδυνεύουμε τη ζωή μας με το να εκτιθέμεθα σε άσκοπους κινδύνους μέσω της συμμετοχής μας σε επικίνδυνες υπαίθριες αθλητικές δραστηριότητες περιπέτειας όπως π.χ. ο αλπινισμός; Στο ερώτημα αυτό θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε.
Θεωρητικές προοπτικές για τον ορεινό τουρισμό περιπέτειας.
Ο άνθρωπος μερικές φορές τείνει να αναμετρηθεί με τα όρια του, να τα ξεπεράσει και να πετύχει το «ακατόρθωτο». Όπως επισημαίνει ο Quinn (1999, σ.151): «οι απαντήσεις στις ερωτήσεις γιατί ρισκάρουμε, γιατί να προκαλούμε την πιθανότητα ενός ατυχήματος με το να βρεθούμε σε δυσχερή θέση και να φθάνουμε τα όρια μας καθίστανται φανερές. Χωρίς ενεργά να ζητάμε, χωρίς να προσπαθούμε και χωρίς να πηγαίνουμε πιο πέρα από αυτά που ο καθένας γνωρίζει ότι μπορεί να καταφέρει, δεν υπάρχει ανάπτυξη. Η ανθεκτικότητα του μυαλού, της καρδιάς και του σώματος προκαλεί την ανάπτυξη. Όπου δεν υπάρχει ανάπτυξη, όπου η στασιμότητα είναι ο κανόνας, το ανθρώπινο όν δεν προσφέρει τίποτα ούτε στον εαυτό του ούτε στην κοινωνία». Αυτοί που ασχολούνται με το τουρισμό περιπέτειας είναι συνήθως πλούσιοι αλλά έχουν λιγοστό χρόνο. Θέλουν κατά τη διάρκεια των διακοπών τους να χωρέσουν όσα πιο πολλά πράγματα μπορούν. Σύμφωνα με τον Beedie (2003) αυτό ακριβώς το στύλ ζωής ενθαρρύνει την εμπορευματοποίηση των βουνών. Η εμπορευματοπόίηση των βουνών συνοδεύεται απο την τεχνολογική ανάπτυξη.
Σύμφωνα με τον Beedie (2003, σ.211) «η τεχνολογία έχει μία κατακλυσμιαία επίπτωση στον τουρισμό περιπέτειας. Για παράδειγμα ενδέχεται να αγοράσουμε τις αξίνες πάγου τελευταίας τεχνολογίας, τα μπαστούνια για περπάτημα η τις μπότες ορειβασίας με την ελπίδα ότι αυτά θα μας καταστήσουν πιο ικανούς αναρριχητές η ορειβάτες». Δεν χρειάζεται πλέον να προετοιμαστούμε και να γίνουμε ικανοί κάτω από την καθοδήγηση έμπειρων δασκάλων. Πιστεύουμε ότι με τη βοήθεια των εταιρειών τουρισμού περιπέτειας όλα αυτά τα απαραίτητα βήματα μπορούν να ξεπερασθούν. Όπως ορθά επισημαίνει ο Beedie (2003, σ. 212), «οι εταιρείες τουρισμού περιπέτειας ανατρέπουν την κοινωνική δομή της ορειβασίας». Οι τουρίστες ζούν για το παρόν, όχι για το μέλλον. Επιθυμούν ό,τι τους κάνει να ευχαριστούνται εκείνη τη στιγμή (δραστηριότητες με σχοινιά η έκθεση του σώματος στο κενό). Παραδόξως, υπάρχει σημαντική αύξηση του αριθμού αυτών που ασχολούνται με τις δραστηριότητες βουνού, χωρίς απαραίτητα να ανήκουν σε κάποιο ορειβατικό σωματείο. Αυτοί που πεζοπορούν εκτός ορειβατικού σωματείου στην Ελλάδα τείνουν να επισκέπτονται γνωστά βουνά π.χ. Όλυμπος ενώ αγνοούν πολλά άλλα.
Ο Beedie (2003, σ. 235) συμπέρανε ότι «η ένταση που υπάρχει μεταξύ των παλιών και νέων θεωριών της ορειβασίας θα καταστούν ακατανόητες, καθώς οι μηχανισμοί ελέγχου της παρουσίασης και πώλησης του τουριστικού προϊόντος από τις εταιρείες περιπέτειας έχουν γίνει πολύ εξειδικευμένες. Παράδειγμα αποτελεί το πώς οι διαδρομές παρουσιάζονται ως περιβαλλοντικά ευαίσθητες, μία ιδέα που κατανοεί την περιβαλλοντική απήχηση της γνωστικής προοπτικής». Εντούτοις, παρά την αυξημένη τεχνική γνώση και εμπειρία το ρίσκο πάντα υπάρχει. Παραδόξως, όσο μεγαλύτερος ο αριθμός των ατυχημάτων που παρουσιάζονται στα ΜΜΕ, τόσο πιο πολύ άνθρωποι ελκύονται από την περιπέτεια τουρισμού. «Η περιπέτεια τουρισμού μάς σαγηνεύει επειδή μάς κάνει να αισθανόμαστε ζωντανοί». Η συμμετοχή σε δράσεις περιπέτειας μπορεί να ερμηνευθεί απο τις ακόλουθες προοπτικές:
Η παρουσία ενδορφινών κατά τη συμμετοχή σε δράσεις περιπέτειας.
Η πλέον αξιοσημείωτη ενδορφινική επίδραση έχει σχέση με την πρόκληση στο άτομο μιας κατάστασης ευφορίας και ευθυμίας, που παρατηρείται, καθώς η άσκηση εξελίσσεται από μετρίας έντασης σε μεγάλης έντασης. Η επίδραση των ενδορφινών εμπλέκεται, επίσης, στην αυξημένη αντοχή στον πόνο, τη βελτίωση της όρεξης, τη μείωση του άγχους, της έντασης, του θυμού και της σύγχυσης. Τα οπιοειδή που παράγονται στον οργανισμό κατά τη διάρκεια της άσκησης απομακρύνονται με βραδύτερο ρυθμό από το αίμα ατόμων που αθλούνται σε σύγκριση με μη αθλητές. McArdle, W. Katch, F. & Katch, V. (2001) cited in Κλεισούρας, Β. Φυσιολογία της άσκησης. Εκδόσεις Πασχαλίδης, Β΄ Εκδοση, Τόμος 1. Πολλοί άνθρωποι συμμετέχουν σε επικίνδυνα σπόρ ή καταστάσεις που εμπεριέχουν κάποιο βαθμό κινδύνου ή ρίσκου υποκινούμενοι από την ανάγκη τους να δημιουργήσουν ένταση και με τον τρόπο αυτό να κάνουν τη ζωή τους ενδιαφέρουσα. Όπως δηλώνει η ψυχολόγος Νίκη Ζαρκάδα «το αίσθημα του κινδύνου και της αγωνίας πυροδοτεί ένταση στον οργανισμό και αυξάνει τα επίπεδα της αδρεναλίνης. Όταν ο οργανισμός βρίσκεται σε κατάσταση υπερέντασης, λόγω της αδρεναλίνης προκαλείται αύξηση της γλυκόζης, με αποτέλεσμα να παράγεται επιπλέον ενέργεια, ενώ το άτομο νιώθει ευφορία. Η ενασχόληση με τέτοιου τύπου δραστηριότητες είναι ένας ακόμη τρόπος για να έχει κανείς μία εμπειρία απόλαυσης»[4].
Η θεωρία της ιδανικής διέγερσης σε υπαίθριες δραστηριότητες. Κοινωνική προοπτική
Οι υπαίθριες δραστηριότητες περιπέτειας μπορούν να εκληφθούν από κάποιους ανθρώπους ως μορφή παιχνιδιού για ενηλίκους. Για το λόγο αυτό, η θεωρία της ιδανικής διέγερση έχει εφαρμογή και στους συμμετέχοντες σε δράσεις αναψυχής (Carpenter and Priest 1989). Σύμφωνα με τη θεωρία του Zuckerman (1979) τα ίδια άτομα που παίρνουν μεγάλο ρίσκο σε δραστηριότητες περιπέτειας λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο και στην επαγγελματική τους ζωή, όταν παίρνουν αποφάσεις υψηλού ρίσκου ή επιλέγουν ασύνηθιστα επαγγέλματα.
Η κατάσταση της ροής σε υπαίθριες δραστηριότητες. Ψυχολογική προοπτική
Η θεωρία της κατάστασης ροής του Csikzenmihalyi (1975) έχει άμεση σχέση με το πρότερο επίπεδο εμπειρίας που έχει το άτομο από τη συμμετοχή σε παρόμοιες δράσεις, όπως και με το διαφορετικό επίπεδο δυσκολίας που παρουσιάζει η δράση σε κάθε διαφορετική χρονική στιγμή της υλοποίησης της. Η κατάσταση της ροής, η κατάσταση συναισθηματικής πληρότητας επέρχεται, μόνο όταν ο βαθμός υπερπροσπάθειας του ατόμου αποβεί οριακά ικανός να υπερκαλύψει τις παρουσιαζόμενες απαιτήσεις της δοκιμασίας.
Μοντέλο της εμπειρίας της περιπέτειας
Το στοιχείο της πρόκλησης δημιουργείται από την αλληλεπίδραση μεταξύ του ρίσκου και του επιπέδου ικανότητας του συμμετέχοντα. Συνεπώς πρόκληση δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την παρουσία ρίσκου. Σύμφωνα με τους Priest and Gass (1997), τα επίπεδα της πρόκλησης από μία συμμετοχή σε προγράμματα περιπέτειας επέρχονται σταδιακά και μπορούν ως αποτέλεσμα να οδηγήσουν σε μια από τις ακόλουθες πέντε καταστάσεις 1) την εξερεύνηση, 2) την περιπέτεια, 3) τη μέγιστη περιπέτεια, 4) το ατύχημα, 5) την καταστροφή.
Το έξυπνο και έμπειρο άτομο αντιλαμβάνεται σωστά το επίπεδο κινδύνου κάθε κατάστασης, όπως, επίσης αντιλαμβάνεται σωστά το επίπεδο των ικανοτήτων που διαθέτει, ούτως ώστε να μπορέσει να υπερκαλύψει την πρόκληση. Εάν ένα άτομο έχει αυτά τα προσόντα, θέτει υψηλή πιθανότητα να βρεθεί σε κατάσταση μέγιστης περιπέτειας (Priest and Gass, 1997).
Ορειβασία, αναρρίχηση και Ορεινή πεζοπορία σε ερημικές η παγωμένες περιοχές.
Σύμφωνα με τον Beedie (2003, σ.216) «η λέξη trek προέρχεται απο μία λέξη στη γλώσσα των αποίκων Boer. Σταδιακά πήρε την έννοια του ταξιδιού πάνω στα βουνά χρησιμοποιώντας ελαφρύ εξοπλισμό». Το 1987 εκδόθηκαν 40000 άδειες ορειβασίας από την κυβέρνηση του Νεπάλ. Το 1992 εκδόθηκαν 72000 (Beedie, 2003, σ.218). Μόνο μέσα στην άνοιξη του 2007 την κορυφή Έβερεστ κατέκτησαν 630 άτομα, δηλαδή όσα και στα 40 χρόνια από την πρώτη βρετανική αναρρίχηση το 1953 έως το 1993.[5] Σήμερα, οι επίδοξοι ορειβάτες και όσοι ασχολούνται με τον τουρισμό περιπέτειας προσπερνάνε με ευκολία την περίοδο μαθητείας και μετακινούνται γρήγορα προς την απόκτηση ορειβατικού κεφαλαίου. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει Beedie (2003, σ.216) αυτοί οι άνθρωποι είναι ουσιαστικά τουρίστες και βασίζονται πάνω τις ικανότητες των άλλων για να ολοκληρώσουν την περιπέτειά τους. «Η εμμονή της επίδοσης τείνει να κατατάσσει τα βουνά απλώς ναρκισσιστικά υπόβαθρα για ελάχιστα προπονημένους τουρίστες, οι οποίοι συχνά πληρώνουν την επιπολαιότητα τους ακόμη και με τη ζωή τους». Περιηγητές και πεζοπόροι έχουν πετύχει κατορθώματα αλλά με μεγάλο κίνδυνο της ζωής τους.
Ας εξετάσουμε μερικά απο αυτά τα πολλά κατορθώματα. Παρακάτω γίνεται μία περιγραφή μίας ακραίας περιπέτειας μέσα σε παγωμένη έκταση. Ο Βρετανός εξερευνητής Μπέν Χάντοου, 41 ετών, κατ’ επανάληψη χρειάσθηκε να κολυμπήσει στα παγωμένα νερά σέρνοντας πίσω του το έλκηθρο του με τα εφόδια του που ζύγιζε 148 κιλά[6]. Μετά από 64 μέρες ταξιδιού κατάφερε να φθάσει στο Βόρειο Πόλο. Όταν είδε μπροστά του φρέσκα ίχνη ανθρώπων σε απόσταση 120 χλμ. από τον Πόλο δεν πίστευε στα μάτια του. Τα ίχνη ήταν δικά του και είχε κάνει κύκλους επειδή πρόσκαιρα έχασε τον προσανατολισμό του. Ευτυχώς είχε πάνω του συσκευή GPS. Και η ομάδα υποστήριξης του έστελνε κανονικά τις συντεταγμένες. Σε κάποια άλλη στιγμή έσπασε ο πάγος και κολύμπησε στο νερό. Έχασε όμως το ένα του σκι. Έτσι υποχρεώθηκε να συνεχίσει το υπόλοιπο ταξίδι του περπατώντας αντί να γλυστρά.
Οι Mike Stroud και Ranulph Fiennes διέσχισαν για πρώτη φορά την Ανταρκτική χωρίς τη βοήθεια μηχανών, ανδρών η ζώων σέρνοντας τα έλκηθρα τους σε μία έκταση 2000 χλμ. παγωμένων ερημότοπων με βαθειές ρωγμές στον πάγο. Η περιπέτεια τους αυτή διήρκησε τρείς μήνες ακραίας κακουχίας. Την τρίτη κιόλας μέρα της περιπέτειας ο Mike Stroud έπεσε μέσα σε βαθειά ρωγμή στον πάγο. Επίσης, το έλκυθρο του χάλασε άσχημα. Η τέντα τους σχεδόν πήρε φωτιά από μία ελαττωματική εστία θέρμανσης. Ο καθένας τους έσερνε 220 κιλά τροφίμων και υλικών, βάρος το οποίο με δυσκολία μπορεί να συρθεί σε επίπεδο έδαφος, πόσο μάλλον σε ανώμαλες παγωμένες απολήξεις του εδάφους. Κάθε μέρα έπρεπε να καλύπτουν 25 χλμ. αν ήθελαν να καλύψουν την αποσταση μέσα σε 100 μέρες για τις οποίες είχαν προμήθειες. Απο την 40ή μέρα ένιωθαν μονίμως πεινασμένοι. Μέχρι να φθάσουν στον Νότιο Πόλο είχαν χάσει 20 κιλά ο καθένας και ήταν αδύναμοι. Μετά το τέλος της περιπέτειας η σχέση τους διαταράχθηκε απο τη δημοσιότητα και την έκδοση δύο διαφορετικών βιβλίων. Όπως αναφέρει η Godlee (1993) και τα δύο βιβλία εκτός απο τις πράξεις ηρωϊσμού περιέχουν και μικρότητες όπως ποιος απο τους δύο άνδρες τραβούσε περισσσότερο βάρος ποιος μπορούσε να προσανατολισθεί περισσότερο ευθεία ποιός περπατούσε πιο πολύ κλπ. Απαντώντας στο παλιό ερώτημα γιατί ο Stroud επισημαινει ότι «μετά απο ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα μη κανονικής ζωής βλέπεις όλη σου τη ζωή κατω απο διαφορετική προοπτική. Όταν ανεβαίνεις ένα βουνό δεν ανησυχείς για τα καθημερινά ζητήματα».
Ο Βρετανός Εντ Στάφορντ διέσχισε περπατώντας επί 859 ημέρες και νύχτες τη ζούγκλα στις όχθες του ποταμού Αμαζονίου[7]. Ο ποταμός Αμαζόνιος αποκαλείται και πράσινη κόλαση. Τελικά, οι λαθρέμποροι ναρκωτικών και οι αγανακτισμένοι με τους λευκούς ιθαγενείς αποδείχθηκαν πιο επικίνδυνοι από τα άγρια ζώα του δάσους. Ο πρώην στρατιωτικός, πρώην χρηματιστής και πρώην διοργανωτής διασχίσεων της ζούγκλας στη Νότιας Αμερικής ξεκίνησε το εγχείρημα του τον Απρίλιο του 2008 και τελείωσε τον Αύγουστο του 2010. Αρχικά, πίστευε ότι θα του έπαιρνε ένα χρόνο για να το ολοκληρώσει αλλά τελικά χρειάσθηκε δυόμισι. Περπάτησε όλο το μήκος του τεράστιου ποταμού: 6800 χλμ. Ξεκίνησε το εγχείρημα μαζί με ένα συμπατριώτη και φίλο του, αλλά αυτός έφυγε μετά από τρεις μήνες, επειδή τσακώθηκαν. Από τον πέμπτο μήνα μέχρι τέλους τον συνόδευε ο Περουβιανός δασοφύλακας Γκαντιέλ Σάντσες Ριβιέρα. Ο Στάφορντ προσλάμβανε –επί πληρωμή – μέλη ντόπιων φυλών ως οδηγούς. Κουβαλούσε φωτογραφική μηχανή, βίντεο, κομπιούτερ, δορυφορικό τηλέφωνο, συσκευή GPS και ασύρματο. Η όλη περιπέτεια του κόστισε 75000 λίρες που συγκεντρώθηκαν από σπόνσορες και δωρεές. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού αντιμετώπισε δηλητηριώδη φίδια, αδηφάγα μυρμήγκια, ηλεκτρικά χέλια, ανακόντα και τζάγκουαρ. Κινδύνευσε από λαθρέμπορους ναρκωτικών και παράνομους υλοτόμους, φυλακίστηκε δύο φορές κατηγορούμενος για φόνο, κυνηγήθηκε από Ινδιάνους με καραμπίνες και βέλη, ενώ εξαγριωμένοι ντόπιοι του έβαλαν τσιμέντο στο στόμα. Έλιωσε δύο ζευγάρια γαλότσες, τρία ζευγάρια μπότες και τέσσερις σαγιονάρες. «Καλύτερα να πεθάνουμε παρά να επιστρέψουμε στα σπίτια μας αποτυχημένοι» είπε. Η εμμονή του στην επίδοση τον οδήγησε πολλές φορές κοντά στο θάνατο.
Στις ΗΠΑ ο αναρριχητής Άρον Ράλστον παγιδεύθηκε σε μία σχισμή βράχου κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής του, αλλά κατόρθωσε να διασωθεί. Η παρά λίγο θανάσιμη περιπέτεια του κρατά συνολικά 127 ώρες και κατά τη διάρκεια της ο ήρωας επανεξετάζει τη ζωή του, ανακαλεί στη μνήμη του αγαπημένα πρόσωπα και αναμετριέται με τα προσωπικά του όρια[8]. Η περιπέτεια αυτή γυρίσθηκε αργότερα και σε ταινία με τον τίτλο 127 ώρες.
Έντεκα μέρες κράτησε ο γολγοθάς της Κατρίν Ντεστιβέλ η οποία κατάφερε να αναρριχηθεί μία από τις δυσκολότερες αναρριχητικές διαδρομές των Άλπεων. Αναρριχήθηκε ένα φράγμα από βράχους και πάγο, ψηλό χίλια μέτρα. Έντεκα μέρες μοναξιάς. Με μοναδική συντροφιά έναν ασύρματο για να καθησυχάζει συνεχώς τους πολυάριθμους φίλους και θαμαστές της στο βάθος της κοιλάδας. Για έντεκα μέρες κουβαλούσε στην πλάτη της δύο σάκους συνολικού βάρους 30 κιλών. Με την απαραίτητη εξάρτηση. Τρόφιμα, νερό και μία σκηνή.
Αιτίες θανάτου
Το μεγάλο υψόμετρο, η κακοκαιρία ή οι κακές επιλογές μπορεί να οδηγήσουν στον θάνατο. Στα ψηλά βουνά τα περιθώρια λάθους είναι εξαιρετικά μικρά. «Οι βετεράνοι του Έβερεστ έχουν συνηθίσει να βλέπουν πτώματα και οι Σέρπα μιλάνε με αδιαφορία γι’ αυτά και κάνουν λογοπαίγνια, που ωστόσο οφείλονται μάλλον στην αμηχανία τους. Λίγο μακάβριο χιούμορ μάς βοηθάει να μην υποκύπτουμε στον πανταχού παρόντα φόβο του θανάτου. Η αλήθεια είναι πως παντού στο βουνό υπάρχουν σκόρπια πτώματα. Οι περισσότεροι θάνατοι οφείλονται στο μεγάλο υψόμετρο, στην κακοκαιρία ή σε κακές επιλογές. Και υπενθυμίζουμε σε όλους ότι στο Έβερεστ τα περιθώρια λάθους είναι εξαιρετικά μικρά» (Τζάμλινγκ Τένζινγκ Νοργκάϊ και Μπρόουτον Κόμπερν (2003, σ.145).
Από το 1955 μέχρι και το 2008 είχαν καταγραφεί στον Όλυμπο 113 συμβάντα και 42 θάνατοι. Όλα στο λούκι του Μύτικα την ψηλότερη κορυφή του Ολύμπου. Σε άλλη περίπτωση Γαλλίδα περιβαλλοντολόγος 37 χρόνων χάθηκε στον Όλυμπο[9]. Βοσκός υποστήριξε ότι την είδε να ξεκινά την ανάβαση, χωρίς τον απαιτούμενο εξοπλισμό κάτω από βαρύ ουρανό. Της ζήτησε να επιστρέψει βλέποντας τον βαρύ ουρανό αλλά εκείνη συνέχισε. Είχε έρθει στην Ελλάδα με ένα Γάλλο φίλο της, τον οποίο χώρισε στην Ελλάδα και συνέχισε να περιπλανιέται σε διάφορες περιοχές της χώρας, αρχικά ακολουθώντας έναν Έλληνα και στη συνέχεια μόνη της. Ήθελε να ανέβει έως το καταφύγιο Χρήστος Κάκαλος, σε υψόμετρο 2600 μ. από την Καρυά Ελασσόνας και να κατέβει κάθετα στο Λιτόχωρο. Οι κάτοικοι προσπάθησαν να την αποτρέψουν επισημαίνοντας πως το εγχείρημα είναι πολύ επικίνδυνο για μία γυναίκα, χωρίς τον κατάλληλο εξοπλισμό και μάλιστα κάτω από αντίξοες καιρικές συνθήκες με πυκνή ομίχλη, Οκτώβριο μήνα. Όμως η φυσιολάτρης ορειβάτισσα αγνόησε τις προειδοποιήσεις. Το ερώτημα είναι γιατί; Μήπως βρισκόταν σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση εξαιτίας του χωρισμού της; Μήπως χάθηκε επειδή δεν έλαβε υπόψη την κακή σήμανση των μονοπατιών; Μήπως υπερεκτίμησε τις δυνάμεις της; Σε άλλη περίπτωση μία αναμνηστική φωτογραφία στα 2000 μ. προκάλεσε την πτώση στη χαράδρα Ξηρολάκκι Ολύμπου τριών ορειβατών[10].
Σε τραγωδία κατέληξε η εξόρμηση στις πλαγιές του όρους Μπέλες για έναν 36χρονο ορειβάτη, όταν απομακρύνθηκε από την 11μελή ομάδα ορειβατών και χάθηκε στις απόκρημνες χαράδρες του βουνού Μπέλες[11]. Η ορειβατική παρέα ξεκίνησε από τα Άνω Πορόϊα με σκοπό να ανέβει το όρος Μπέλες. Λίγες ώρες αργότερα και μέσα σε σφοδρή χιονοθύελλα τέσσερα μέλη έχασαν τον προσανατολισμό τους και εγκλωβίστηκαν σε ένα εγκαταλελειμμένο φυλάκιο του στρατού από όπου ανασύρθηκαν σώοι. Τα ίχνη του 36χρονου χάθηκαν για περισσότερες από 24 ώρες. Την επομένη μέρα ο άτυχος ορειβάτης εντοπίστηκε νεκρός τα ξημερώματα σε απόκρημνη χαράδρα, σε υψόμετρο 1600 μέτρων, από κυνηγό. Ο θάνατος του ορειβάτη οφείλεται σε υποθερμία. Το ίδιο απόγευμα που έγινε η ανάβαση, ένας δεύτερος ορειβάτης κινδύνεψε να χάσει τη ζωή του, όταν έχασε τον προσανατολισμό του και απομακρύνθηκε από την 11μελή ομάδα. Στάθηκε, όμως, τυχερός, καθώς εντοπίστηκε άμεσα από κυνηγό. Το συμπέρασμα στο οποίο θα μπορούσε να καταλήξει κανείς είναι ότι μέσα σε δύσκολες καιρικές συνθήκες είναι εύκολο να χαθεί κάποιος.
Οκτώ άτομα χάθηκαν τον Αύγουστο του 2008 στο Λευκό όρος των Άλπεων[12]. Η χιονοστιβάδα η οποία είχε μήκος 200 μέτρα και πλάτος 50 μέτρα πέρασε απ’ ένα δημοφιλές ορειβατικό μονοπάτι καταστρέφοντας το. Συνολικά είχαν χάσει τη ζωή τους περισσότεροι από 100 ορειβάτες μέχρι το 2008 και οι υπεύθυνοι αποδίδουν το μεγάλο αριθμό στις συχνές αποκολλήσεις πάγου λόγω της ανόδου της θερμοκρασίας. Συνήθως επιζεί το 80% όσων διασώζονται από χιονοστιβάδα σε 20 λεπτά. Έπειτα από 2 ώρες το ποσοστό πέφτει σε 10%. Οι ορειβάτες, βεβαίως, δεν θα σταματήσουν να το επισκέπτονται.
Από το 1953 μέχρι και το 2010 περισσότεροι από 700 ορειβάτες έχουν ανέβει στην κορυφή του Έβερεστ. Ορειβάτες χωρίς επαρκή εκπαίδευση είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν έως και 71.000 ευρώ σε εταιρείες για να οδηγηθούν στην κορυφή[13]. Αρκετοί δεν επέστρεψαν ποτέ πίσω. Άλλοι προσπαθούν να δημιουργήσουν ρεκόρ ως οι γηραιότεροι η οι νεότεροι αναβάτες του βουνού. Οι ορειβάτες θα πρέπει να έχουν θάρρος για να αναρριχηθούν, αλλά όταν υπάρχει έλλειψη εμπειρίας αυτό ισοδυναμεί με ανοησία.
Μέχρι το καλοκαίρι του 2008 μόνο 284 ορειβάτες αποπειράθηκαν να ανέβουν το Κ2, τη δεύτερη υψηλότερη κορυφή στον κόσμο μετά το Έβερεστ. Από αυτούς οι 74 δεν επέστρεψαν, εκτοξεύοντας το ποσοστό θνησιμότητας για τη συγκεκριμένη κορυφή στο 26% και εξασφαλίζοντάς της τον τίτλο της «καταραμένης»[14]. Το 2008 σκοτώθηκαν 11 ορειβάτες κατά την κατάβαση όταν ένα τεράστιο κομμάτι πάγου αποκολλήθηκε και παρέσυρε τα σχοινιά ασφαλείας τους. Το 1986 χάθηκαν οι 13 από τους 27 που επιχείρησαν να κατακτήσουν την Κ2. Αντίθετα, το Έβερεστ έχει χαμηλό ποσοστό θνησιμότητας, μόλις 10%! Στο Κ2 ο καιρός αλλάζει απροειδοποίητα από λεπτό σε λεπτό. Οι καλύτεροι ορειβάτες περιλαμβάνονται στη λίστα των θυμάτων του Κ2.
Ορισμένοι άνθρωποι υποβάλλουν τον εαυτό τους σε υπερβολική ταλαιπωρία θέτοντας μη ρεαλιστικούς στόχους. Σουηδός ορειβάτης ξεκίνησε απ’ τη Στοκχόλμη πάνω σ’ ένα ειδικής παραγγελίας ποδήλατο φορτωμένο με εξοπλισμό βάρους 120 κιλών, με σκοπό να ταξιδέψει από τη στάθμη της θάλασσας στη Σουηδία ως την κορυφή του Έβερεστ εντελώς μόνος του, χωρίς τη βοήθεια των Σέρπα και χωρίς συμπληρωματικό οξυγόνο! Το αποτέλεσμα; Όταν ο Krakauer (2000, σ.170) τον είδε στο Έβερεστ ο Σουηδός υπεραθλητής ήταν σε άσχημη κατάσταση: «Αργότερα την ίδια μέρα ο Γκόραν Κροπ, ο εικοσιεννιάχρονος Σουηδός σολίστας, πέρασε από τη δεύτερη κατασκήνωση καθ’ οδόν για την κατασκήνωση βάσης, δείχνοντας τελείως εξαντλημένος. Ήταν ένας υπέρμετρα φιλόδοξος στόχος, αλλά ο Κροπ είχε τα προσόντα για να τα καταφέρει: είχε λάβει μέρος σε έξι αποστολές στα Ιμαλάϊα κι είχε ανέβει μόνος του στην Ευρεία Κορυφή, στο Τσο Όγιου και στο Κ2». Παρά την εμπειρία του ο Σουηδός υπεραθλητής είχε θέσει έναν υπερφιλόδοξο στόχο που ήταν εκτός πραγματικότητας. Το πρόβλημα ήταν ότι μέχρι να φθάσει στο Νεπάλ από την Σουηδία με το ποδήλατο είχε κιόλας εξαντληθεί.
Στην ορειβασία η έλλειψη φόβου που λειτουργεί αποτρεπτικά μαζί με την έλλειψη εμπειρίας μπορεί να έχει τραγικά αποτελέσματα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Krakauer (2000, σ. 118) για μία περίπτωση άπειρου νεαρού ορειβάτη: «Ακριβώς δίπλα μας στην Κατασκήνωση Βάσης είχε κατασκηνώσει ένας εικοσιπεντάχρονος Νορβηγός ορειβάτης, ο οποίος ανακοίνωσε την πρόθεση του να ανέβει μόνος του στη Νοτιοδυτική Πλευρά (του Έβερεστ), μια διαδρομή που συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πιο επικίνδυνες και τεχνικά απαιτητικές του όρους — παρά το γεγονός ότι η εμπειρία του στα Ιμαλάια περιοριζόταν σε δύο αναβάσεις στη γειτονική Κορυφή Νήσου, ένα ύψωμα 6.179μ. πάνω σ’ ένα δευτερεύουσας σημασίας κορφοβούνι του Λότσε, διαδρομή που δεν απαιτούσε άλλη τεχνική πέρα από ζωηρό βάδην». Παρά την έλλειψη εμπειρίας ορισμένοι υπερεκτιμούν τις δυνάμεις τους και διακινδυνεύουν τη ζωή τους χωρίς σοβαρό λόγο.
Ο κίνδυνος έρχεται μετά από σοβαρή προσωπική καταπόνηση. Ο κάθε ορειβάτης αντιμετωπίζει συνεχώς διλήμματα: Να επιμείνει και να συνεχίσει την προσπάθεια για επιτυχία με κίνδυνο προσωπικό ή να ακούσει το σώμα του και να σταματήσει την προσπάθεια του; Υπάρχει μία λεπτή διαχωριστική γραμμή που ένας ορειβάτης δεν πρέπει να υπερβεί. Όπως θέτει το δίλημμα ο Krakauer (2000, σ.201): «Δυστυχώς, το άτομο εκείνο που είναι προγραμματισμένο να αγνοεί την προσωπική καταπόνηση και να συνεχίζει την προσπάθεια είναι συχνά προγραμματισμένο να αγνοεί και σημάδια σοβαρού επικείμενου κινδύνου. Αυτό αποτελεί την ουσία του διλήμματος που κάποια στιγμή αντιμετωπίζει κάθε ορειβάτης στο Έβερεστ: για να πετύχεις πρέπει να έχεις φοβερή θέληση, αν όμως υπερβάλεις μπορεί να σκοτωθείς. Εκτός αυτού, πάνω απ’ τα 7.900μ., η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον απαραίτητο ζήλο και στον απερίσκεπτο πυρετό της κορυφής γίνεται θλιβερά δυσδιάκριτη. Γι’ αυτό οι πλαγιές του Έβερεστ είναι γεμάτες πτώματα». Ο κίνδυνος αποτελεί αναπότρεπτο στοιχείο της ορειβασίας. Χωρίς αυτό το στοιχείο θα ήταν απλά όπως οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Όπως ομολογεί ο Krakauer (2000, σ.294): «Πάντα ήξερα ότι η ορειβασία είναι ενασχόληση υψηλού κινδύνου. Αποδεχόμουν τον κίνδυνο ως βασικό συστατικό του παιχνιδιού — χωρίς αυτόν, η ορειβασία θα διέφερε ελάχιστα από εκατοντάδες άλλες κοινότοπες διασκεδάσεις. Ήταν διεγερτική η προσέγγιση του αινίγματος της θνητότητας, το ότι κλέβεις μια ματιά πέρα απ’ τα απαγορευμένα όρια. Η ορειβασία είναι μια μεγαλοπρεπής δραστηριότητα, όπως πιστεύω ακράδαντα, όχι παρά τους εγγενείς κινδύνους, αλλά ακριβώς εξαιτίας τους».
Αυτή η λεπτή διαχωριστική γραμμή φαίνεται καθαρά σε πολλές περιπτώσεις. Για απραδειγμα, τo 2013 σκοτώνονται στο βουνό K2 πατέρας και γιός οι Marty και Denali Schmidt δύο Νεοζηλανδοί ορειβάτες με μεγάλη εμπειρία. Την προηγούμενη μέρα όλες οι ομάδες αποφάσισαν να υποχωρήσουν λόγω ακαταλληλότητας του χιονιού και σοβαρού κινδύνου χιονοστιβάδων. Την ίδια μέρα ήταν οι μόνοι που είχαν ανέβει από το C2 στο C3 με σκοπό να διανυκτερεύσουν εκεί[15]. Οι συνορειβάτες τους αναφέρουν “Δυστυχώς όμως το βουνό δεν μπορεί να ξεχωρίσει ικανότητα και εμπειρία και δεν συγχωρεί. Ιδιαίτερα το Κ2. Ανατριχιάζουμε στο γεγονός ότι θα είχαμε και εμείς την ίδια τύχη αν κοιμόμασταν μαζί τους στο C3 εκείνη την βραδιά που αποφασίσαμε να κατέβουμε…Στην ορειβασία υπάρχει μία πολύ λεπτή γραμμή μεταξύ ζωής και θανάτου και αυτή η περίπτωση δεν διαφέρει σε τίποτα από αυτό. Έξι ομάδες κατέβηκαν κάτω και δεν συνέχισαν, είναι καλά στην υγεία τους, μόνο μία αποφάσισε να συνεχίσει και βρήκε τραγικό θάνατο”. Και το παραμικρό λάθος μπορεί να κοστίσει.
Η ορειβασία υψηλών βουνών δεν μοιάζει με άλλες υπαίθριες αθλητικές δραστηριότητες. Σύμφωνα με τον Krakauer (2000, σ. 108): «Οι άνθρωποι που δεν κάνουν ορειβασία – δηλαδή η μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου – βγάζουν το συμπέρασμα ότι το άθλημα είναι μια επικίνδυνη διονυσιακή αναζήτηση ολοένα κλιμακούμενων συγκινήσεων. Όμως η άποψη ότι οι ορειβάτες είναι απλώς πρεζάκια της αδρεναλίνης που κυνηγάνε τη νόμιμη δόση τους είναι εσφαλμένη, τουλάχιστον όσον αφορά το Έβερεστ. Αυτό που έκανα εκεί πάνω δεν είχε σχεδόν καμία σχέση με το μπάντζι τζάμπιγκ ή την ελεύθερη πτώση με αλεξίπτωτο ή την οδήγηση μοτοσυκλέτας με 200 χιλιόμετρα την ώρα».
Ορισμένοι οδηγοί βουνού δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στη βούληση από την εμπειρία. Χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Krakauer (2000, σ. 90) δίνει την προσωπική του μαρτυρία για τον τρόπο παρακίνησης από οδηγούς βουνού: «Όταν απάντησα ότι θα ήταν τρελό για κάποιον με τη δική μου περιορισμένη πείρα σε μεγάλα υψόμετρα να επιχειρήσει να ανέβει στο Έβερεστ, είπε: Μπα, η πείρα έχει υπερτιμηθεί. Δεν έχει σημασία το υψόμετρο, αλλά η στάση σου απέναντι στο θέμα.. Θα τα πας μια χαρά. Έχεις κάνει κάποιες δύσκολες αναβάσεις — πολύ πιο δύσκολες από το Έβερεστ. Το Έβερεστ το έχουμε μελετήσει καλά, το έχουμε στο τσεπάκι μας. Αυτό τον καιρό, μα την αλήθεια, έχουμε χτίσει έναν “κίτρινο πλίνθινο δρόμο” για την κορυφή». Η αλαζονεία βεβαίως δεν αποδείχθηκε ικανή να σώσει τον οδηγό βουνού από το θάνατο στο Έβερεστ, εκεί δηλαδή που υποθετικά είχε κτισθεί ο κίτρινος πλίνθινος δρόμος.
Η Γκερλίντε Καλτενμπρούνερ είναι η πρώτη γυναίκα που ανέβηκε χωρίς φιάλη συμπληρωματικού οξυγόνου και στις 14 κορυφές του πλανήτη με υψόμετρο πάνω από τα 8000μ., ένα επίτευγμα που ολοκλήρωσε στην Κ2, τον Αύγουστο του 2011. Η 42χρονη Αυστριακή εγκλωβίστηκε σε χιόνι που της έφθανε ως το στήθος, αντιμετώπισε θερμοκρασίες υπό το μηδέν και επέζησε από κατολισθήσεις που έκανα άλλους να γυρίσουν πίσω. Το 2007 στο Νταουλαγκίρι του Νεπάλ έπεσε μία χιονοστιβάδα και την παρέσυρε, ενώ βρισκόνταν μέσα στη σκηνή της. Φοβήθηκε ότι θα πάθαινε ασφυξία από το χιόνι. Αργά, αργά μπόρεσε να βγεί έξω. Έψαξε για τους τρείς Ισπανούς ορειβάτες που είχαν κατασκηνώσει κοντά της. Οι δύο από αυτούς ήταν νεκροί. Η ίδια συμβουλεύει τους εφήβους να μην ακούνε τους άλλους που λένε τι είναι καλό για αυτούς. Να ακούνε την ψυχή, το σώμα και το ένστικτο τους. (Γκουϊν Πίτερ, 2013). Τι σημαίνει άραγε να ακούνε τη ψυχή;
Η ανυπομονησία μπορεί να αποδειχθεί μοιραία γιάυτούς που ήδη απέτυχαν μία δύο φορές και θα έπρεπε να πληρώσουν ξανά υπέρογκα ποσά αλλά και υπερβολικό χρόνο για να δοκιμάσουν ξανά αφού το βουνό τους έχει γίνει πάθος. Χάνουν την αίσθηση του μέτρου. Όπως αναφέρει ο Τζάμλινγκ Τένζινγκ Νοργκάϊ στο βιβλίο του μαζί με τον Μπρόουτον Κόμπερν (2003, σ. 199): «Ίσως το κολοσσιαίο μέγεθος του Έβερεστ να κάνει πολλούς να χάνουν την αίσθηση του μέτρου. Καθώς αναρριχώνται στο βουνό, μακριά από την πατρίδα τους και το οικείο τους περιβάλλον, το βουνό γίνεται ένα πάθος που καταβροχθίζει τα πάντα. Μαγεύει τους ορειβάτες μέχρι του σημείου να χάνουν το μυαλό τους και την αίσθηση της αυτοπροστασίας. Και τότε διακινδυνεύουν πολλά, χωρίς να έχουν καν την πείρα για ν’ αντιμετωπίσουν το ρίσκο που παίρνουν».
Διάσωση και ηθική
Η ΕΜΑΚ και οι εθελοντικές οργανώσεις διάσωσης ερίζουν για την κυριαρχία τους σα ελληνικά βουνά. Υπάρχει πλήρης σύγχυση όσον αφορά το μηχανισμό διάσωσης στα βουνά. Κύκλοι της ΕΜΑΚ καταγγέλουν ότι σε αρκετές περιπτώσεις οι εθελοντές προσπαθούν να κλέψουν από την ΕΜΑΚ συμβάντα, ώστε να καρπώνονται εκείνοι τις επιτυχίες, να εξασφαλίζουν προβολή από τα ΜΜΕ και τελικά χρηματοδότηση[16]. Από την άλλη μεριά κύκλοι της Ελληνικής Ομάδας Διάσωσης κατηγορούν την ΕΜΑΚ ότι δε διαθέτει τα τεχνικά μέσα και την εξειδίκευση για τέτοιου είδους αποστολές.
Θα πήγαινες για ορεινή πεζοπορία σε απομακρυσμένες περιοχές όπου ομάδες διάσωσης δεν μπορούν να φτάσουν; Ναι ή όχι; Οι ενδιαφερόμενοι αγνοούν και τους κινδύνους της ορεινής πεζοπορίας αλλά και τις δυνατότητες των τοπικών συνεργείων διάσωσης, με αποτέλεσμα να έχουμε θύματα κάθε χρόνο. Οι κίνδυνοι που μπορούν να παρουσιαστούν είναι πολλοί και απρόβλεπτοι ακόμη και για τον πιο έμπειρο ορειβάτη, οπότε για να επιτύχει κανείς κάτι ανάλογο πρέπει να πάει μαζί με άλλους έμπειρους ορειβάτες. Θα πρέπει οι αρχές να καθορίσουν κάποιες περιοχές όπου οι χρήστες/επισκέπτες θα γνωρίζουν ότι είναι απολύτως μόνοι τους εάν αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα διάσωσης; Οι υποστηρικτές της μη-διάσωσης επισημαίνουν:
1). Κάποιοι λίγοι άνθρωποι βάζουν τον εαυτό τους σκόπιμα σε δύσκολη θέση προκειμένου να χρησιμοποιήσουν όλα τα αποθέματα διανοητικής και φυσικής δύναμης για την προσωπική τους ανάπτυξη. Τέτοιες προκλήσεις όμως θα πρέπει να είναι αληθινές και όχι πλαστές. Αυτά που διακυβεύονται θα πρέπει να είναι πολλά.
2). Δεν θα πρέπει να αρνηθούμε αυτή την ευκαιρία για προσωπική ανάπτυξη στους λίγους που επιθυμούν να ξεπεράσουν τα προσωπικά τους όρια μέσα στη φύση χωρίς βοήθεια από ομάδες διάσωσης εάν τα πράγματα δεν πάνε καλά. Οι τοποθεσίες όπου δύσκολα μπορεί να πάει μία ομάδα διάσωσης είναι προφανώς οι πιο όμορφες για να ορεινή πεζοπορία αλλά από εκεί και πέρα είναι στο χέρι του καθενός, αν θέλει και έχει τα προσόντα, να πάρει το ρίσκο.
3). Η κοινωνία ωφελείται από τις προσωπικές νίκες κάποιων ατόμων στην άγρια φύση επειδή αυτά τα άτομα έχουν μάθει να βασίζονται στον εαυτό τους, να ψηλώνουν πιο πάνω από τη μετριότητα και να ηγούνται σε περιπτώσεις κρίσης.
4). Οι διασώσεις βλάπτουν το περιβάλλον. Οι διασώστες θα πρέπει να ξεπεράσουν πολλά εμπόδια και να επιδείξουν τρομερή αυτοπειθαρχία, προκειμένου να μη βλάψουν το περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούν να διασώσουν κάποιον.
5). Οι διασώσεις είναι πολυέξοδες ($ 3.000.000 κόστισαν οι επιχειρήσεις διάσωσης στις ΗΠΑ το 2003)
Από την άλλη μεριά οι υποστηρικτές της διάσωσης επισημαίνουν:
1). Το να επιτρέψουμε σε ορειβάτες και αναρριχητές να πεθάνουν, χωρίς να τους βοηθήσουμε, θα ήταν σαν να αρνιόμασταν την ανθρώπινή μας φύση. Οι περισσότεροι άνθρωποι που διαβιούν στις πόλεις έχουν άγνοια από τη ζωή στη φύση και ενδέχεται να κάνουν σοβαρά και επικίνδυνα λάθη στο βουνό.
2). Οι περισσότερες διασώσεις δεν γίνονται από ομάδες διάσωσης αλλά από φίλους και ξένους που διαθέτουν το χρόνο και τα χρήματα τους για να σώσουν άλλους. Τέτοιες πράξεις δυναμώνουν την κοινωνία.
3). Η πλειοψηφία των ανθρώπων επιθυμεί τις διασώσεις ακόμη κι αν γίνονται σε ερημικά μέρη.
4). Μερικές φορές αυτοί που κινδυνεύουν δεν είναι απλώς ενήλικες αλλά οικογένειες. Τι φταίνε τα παιδιά για τις πράξεις του πατέρα; Τέτοιο περιστατικό ενός πολύτεκνου πατέρα συνέβη στον Όλυμπο, Μάιο μήνα. Μήπως δεν έπρεπε οι διασώστες να βοηθήσουν τα παιδιά, επειδή ο πατέρας δε μελέτησε τις μετεωρολογικές προβλέψεις;
Όπως συμπεραίνουν οι McLean & Yonder (2005) παρόλο που η ύπαρξη άγριων περιοχών χωρίς δυνατότητα διάσωσης ακούγεται ως ρομαντική ιδέα στην πραγματικότητα πρόκειται για ανήθικη έννοια. Κάποιοι πιστεύουν ότι οι αρχές θα πρέπει να καθορίσουν κάποιες ασφαλείς περιοχές και άλλες περιοχές ως επικίνδυνες χωρίς δυνατότητα διάσωσης. Είναι όμως θέμα κανονισμών και διατάξεων ή αυτογνωσίας; Υποτίθεται ότι ο καθορισμός ασφαλών περιοχών για υπαίθριες αθλητικές δραστηριότητες θα αύξανε τον αριθμό των αθλουμένων σ’ αυτές.
Η ηθική διάσταση του ζητήματος
Η παραδοσιακή σκληρότητα του ορειβάτη προκειμένου να πετύχει το στόχο του κάποιες φορές έχει οδηγήσει στην απανθρωπιά. Ο Krakauer (2000, σ.131) είναι αφοπλιστικός για την εμπειρία του από το Έβερεστ: «Ελάχιστοι απ’ τους ορειβάτες που προσπερνούσαν με κόπο είχαν ρίξει στα πτώματα παραπάνω από μία ματιά. Ήταν λες και υπήρχε μια σιωπηρή συμφωνία στο βουνό να παριστάνουμε ότι αυτά τα αφυδατωμένα λείψανα δεν ήταν αληθινά — λες και κανείς μας δεν τολμούσε να παραδεχτεί τι διακυβευόταν εκεί πάνω».
Η ψυχρή λογική των ορειβατών στην επιδίωξη τους για την κορυφή κόβει την ανάσα. Στην ορειβασία το ρίσκο εξιδανικεύεται. Οι ορειβάτες υψηλών στόχων πολλές φορές είναι ασύνετοι και χάνουν εύκολα τη λογική τους. Γίνονται παράλογοι. Τελειώνοντας το βιβλίο του ο Krakauer (2000, σ. 299) αναφέρει: «Εν μέσω όλης αυτής της μεθεόρτιας εκλογίκευσης είναι εύκολο να παραβλεφθεί το γεγονός ότι η ορειβασία δε θα γίνει ποτέ ένα ασφαλές και προβλέψιμο εγχείρημα που θα διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες. Πρόκειται για μια δραστηριότητα που εξιδανικεύει το ρίσκο. Οι πιο φημισμένες μορφές του αθλήματος ήταν ανέκαθεν αυτοί που έπαιξαν με το κεφάλι τους περισσότερο απ’ τους άλλους και κατάφεραν να τη γλιτώσουν. Οι ορειβάτες, ως είδος, απλούστατα δε διακρίνονται για τη σύνεσή τους. Κι αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους ορειβάτες του Έβερεστ: όταν τους δίνεται η ευκαιρία να κατακτήσουν την ψηλότερη κορυφή του πλανήτη, όπως δείχνει η ιστορία, οι άνθρωποι εγκαταλείπουν με εκπληκτική ευκολία την ορθή τους κρίση».
Η έλλειψη ηθικής σε υψόμετρα πάνω από 8000 μ. γίνεται εμφανής από το περιστατικό στο οποίο Γιαπωνέζοι ορειβάτες προσπέρασαν ετοιμοθάνατους Ινδούς ορειβάτες σαν να μη συνέβαινε τίποτε. Η περιγραφή του Krakauer (2000, σ. 265) είναι συγκλονιστική: «Ένας από τους ορειβάτες απ’ το Λαντάκ ήταν «κατά τα φαινόμενα ετοιμοθάνατος και ο άλλος ήταν κουλουριασμένος στο χιόνι. Δεν ανταλλάχθηκαν κουβέντες. Ούτε νερό ούτε τροφή ούτε οξυγόνο άλλαξαν χέρια. Οι Γιαπωνέζοι προχώρησαν και πενήντα μέτρα πιο πέρα έκαναν στάση κι άλλαξαν φιάλες οξυγόνου. Ένας Γιαπωνέζος ορειβάτης είπε: «Δεν τους ξέραμε. Όχι, δεν τους δώσαμε νερό. Δεν τους μιλήσαμε. Είχαν αρρωστήσει βαριά απ’ το υψόμετρο. Μας φάνηκαν επικίνδυνοι». Ένας άλλος Γιαπωνέζος ορειβάτης εξήγησε: «Ήμασταν πολύ κουρασμένοι για να τους βοηθήσουμε. Πάνω απ’ τα 8.000 μέτρα δεν υπάρχει χώρος για ηθική». Είναι δυνατόν το εάν θα υπάρξει ηθική να εξαρτάται από το υψόμετρο που βρίσκεται κάποιος; Για άλλους αυτό το όριο μπορεί να είναι 7000 μ. κλπ. για άλλους 5000 μ. για άλλους τα 3000 μ. κλπ. κλπ.
Απο την άλλη μεριά υπάρχουν καταγεγραμμένες ηρωϊκές προσπάθειες διάσωσης όπου ο στόχος της ανάβασης ματαιώθηκε για να βοηθηθεί ο συνάνθρωπος που κινδύνευε. Π.χ. η προσπάθεια ανάβασης στο Κ2 από τρεις Βρετανούς ορειβάτες ήταν δραματική. Σταμάτησαν την ανάβαση τους προκειμένου να βοηθήσουν έναν τραυματισμένο Σουηδό ορειβάτη τον μόνο επιζώντα ενός ατυχήματος με τρεις νεκρούς[17]. Ο Roger Payne και η γυναίκα του Julie-Ann Clyma έφεραν τον ορειβάτη στη βάση Camp III, αλλά η διάσωση τελείωσε με μεγαλύτερη καταστροφή όταν έσπασε το σχοινί.
Κάποιοι ορειβάτες επιδεικνύουν τα τραύματά τους όπως οι στρατιώτες μετά τη μάχη. Σύμφωνα με τον Krakauer (2000, σ. 285): «Όταν ρώτησε τον Γκάου αν μπορούσε να φωτογραφίσει τα άκρα του για το ιατρικό αρχείο, ο Ταϊβανέζος ορειβάτης έδωσε τη συγκατάθεση του μ’ ένα πλατύ χαμόγελο σαν στρατιώτης που επιδεικνύει τα τραύματα απ’ τις μάχες, έμοιαζε σχεδόν περήφανος για τα φρικιαστικά τραύματα που είχε υποστεί».
Σε άλλες κοινωνίες με ολότελα διαφορετική κουλτούρα η έκθεση του εαυτού σε υπερβολικό κίνδυνο είναι ανεπίτρεπτη. Οι ντόπιοι βουδιστές της Νοτιο-ανατολικής Ασίας δείχνουν περισσότερο σεβασμό απέναντι στη ζωή απ’ ότι οι ξένοι. Εκτός σπανίων περιπτώσεων η προσωπική έκθεση του εαυτού σε κίνδυνο θεωρείται ανευθυνότητα. Η διαφορά μεταξύ δουλειάς και αναψυχής είναι τεράστια. Όπως εξηγούν οι Τζάμλινγκ Τένζινγκ Νοργκάϊ και Μπρόουτον Κόμπερν (2003, σ.49): «εξαιτίας της πολύτιμης ενσάρκωσης μας σε άνθρωπο, οι βουδιστές θεωρούν ανευθυνότητα να βάζεις ο ίδιος σε κίνδυνο τον εαυτό σου, εκτός κι αν η ενέργειά σου αυτή υπαγορεύεται από ανάγκη ή από συμπόνια για κάποιον. Για τους Σέρπα που μεγαλώνουν στη σκιά του Έβερεστ κι ανεβαίνουν στο βουνό κουβαλώντας φορτία, η ανάβαση αυτή είναι μια δουλειά, μια δικαιολογημένη αναγκαιότητα. Για τους περισσότερους ξένους είναι ένα είδος διασκέδασης».
Ακόμη και όταν χρειασθεί να απεμπλακεί κάποιος συναισθηματικά από κάποιον σύντροφο του για να μην πεθάνει η ορθή κρίση παρεμποδίζεται. Σύμφωνα με τον Krakauer (2000, σ.255): «Ξέρω ότι ακούγομαι σαν μεγάλο καθίκι που είπα στον αρχηγό της αποστολής να εγκαταλείψει τον πελάτη του» ομολόγησε ο Κόττερ «αλλά ήταν πλέον προφανές ότι αυτή ήταν η μόνη λύση». Ο αρχηγός της αποστολής ωστόσο, αρνιόταν να σκεφτεί τη λύση να κατέβει χωρίς τον πελάτη και φίλο του». Με άλλα λόγια, ο ορειβάτης παρακαλούσε συνορειβάτη του να αφήσει ένα τρίτο ετοιμοθάνατο συνορειβάτη τους να πεθάνει μόνος του πάνω στο Έβερεστ. Δυστυχώς, αυτός δεν τον άκουσε με αποτέλεσμα να πεθάνουν και οι δύο μαζί.
Όπως επιτακτικά μας προτρέπει ο Παπαδόπουλος (2011, σ.141), «δεν μπορεί ορειβάτης να αποποιηθεί αρωγή σε ένα δοκιμαζόμενο συνορειβάτη, ανεξάρτητα από τη βαρύτητα της δοκιμασίας του και τα γενεσιουργά αίτια. Δεν μπορεί να γίνει ανεκτή άρνηση παροχής βοήθειας. Δεν μπορεί να νοηθεί εγκατάλειψη συντρόφου στις εξάρσεις και εκτονώσεις των φυσικών φαινομένων και των καιρικών συνθηκών στο βουνό και στης νύχτας στον κατατρεγμό».
Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Παπαδόπουλος (2011, σ.187), «επικρατεί στην ορειβασία, ο άμετρος εγωισμός, η φιλοδοξία και η υπεροψία. Χαρακτηρισμοί ασυμβίβαστοι με το άθλημα η σπορ, που ασκούμε και υπηρετούμε. Θεωρούμε, ο καθένας, τον εαυτό μας άτρωτο και απυρόβλητο από τα ορειβατικά ατυχήματα. Δεν υπάρχει λόγος αναδρομής σε ορειβατικά ατυχήματα, που έπληξαν δικούς μας και ξένους ορειβάτες. Είναι οδυνηρό ο νούς μας να ανατρέχει και να αναμοχλεύει παλιές τραγωδίες, που η ανάμνηση τους ματώνει την ψυχή μας, όπως ακριβώς και στο πρώτο άκουσμα τους».
Πριν συμμετάσχει κάποιος θα πρέπει να αναγνωρίζει τους κινδύνους. Για παράδειγμα, ποιό ακριβώς είναι το ποσοστό ατυχημάτων για κάποιο συγκεκριμένο άθλημα; Τι μέτρα ασφαλείας παίρνονται; Είναι επικίνδυνο να σχοληθεί κανείς με τι καταδύσεις χωρίς τις καταλληλες οδηγίες. Έτσι πρέπει επίσης να ρωτήσεις: Τι εκπαίδευση και εξοπλισμός χρειάζονται για αυτό το άθλημα; Υπάρχουν κάποια βάσιμα οφέλη, όπως η άσκηση; Είναι οι τυχόν κίνδυνοι απρόβλεπτοι, ή μήπως ο κύριος σκοπός του αθλήματος είναι να αψηφά το θάνατο;
Αν συμβαίνει το τελευταίο, γιατί σε ελκύει τόσο το να ριψοκινδυνεύεις. Είναι απλώς μια αντίδραση στην ανία και στο άγχος; Τότε γιατί να μη βρεις έναν πιο ασφαλή, πιο υγιή τρόπο για να αντιμετωπίσεις αυτά τα αισθήματα; (Παροιμίαι 21:17) Η δύναμη και το σθένος της νεότητας είναι ευλογία από το Θεό.
Όπως δηλώνει ο Τσιβελέκας (2008) «ο καλός ορειβάτης είναι αυτός που επιστρέφει ζωντανός. Η κορυφή δεν είναι ποτέ η ίδια, ακόμη κι αν την έχεις ήδη κατακτήσει. Κάθε φορά βιώνεις ξανά το βουνό, αποκτάς εμπειρίες αλλά πάντα διδάσκεσαι δίπλα σε παλαιότερους». Όπως δήλωσε η αδελφή μιας κοπέλας που πνίγηκε στο Λούσιο ποταμό: «Κατά την ταπεινή μου άποψη, στα απλά πράγματα υπάρχει η ευτυχία και δε χρειάζεται να καταφεύγουμε στα extremes για να νιώθουμε ευτυχείς. Η μεγαλύτερη χαρά και ευτυχία εισπράττονται από μία ζεστή αγκαλιά και από το αλισβερίσι της αγάπης με τους ανθρώπους που επιλέγουμε να είναι κοντά μας» (Φραγκούλης, 2012).
H πεποίθηση ότι όποιος παίρνει περισσότερα ρίσκα στον αέρα και στα βουνά έχει ως αποτέλεσμα να κάνει το ίδιο και σε άλλες πλευρές της ζωής του δεν έχει αποδειχθεί επιστημονικά. Η αστικοποίηση, την οποία έχουμε όλοι δεχθεί στην καταναλωτική κοινωνία, μάς απομονώνει από τα άσχημα καιρικά φαινόμενα μέσα στα σπίτια μας. Ένα τμήμα του εαυτού μας εναντιώνεται σ’ αυτήν την αποξένωση από τη φύση και αποζητά την περιπέτεια. Όμως ακόμη και στην άγρια φύση, η αστικοποίηση την οποία έχουμε αποδεχθεί, η συνήθεια μάς ακολουθεί (Bourdieu, 1984), ταξιδεύει μαζί μας (Greenway, 2002). Παρά την ανία και την ρουτίνα της καθημερινότητας πολλές καθημερινές δραστηριότητες εμπεριέχουν ρίσκο. Η επιδίωξη της ανάπτυξης επιφέρει το ρίσκο.
Οι συγγραφείς της Αγίας Γραφής παρότρυναν τους νέους να απολαμβάνουν τη δύναμη και το σθένος της νεότητας. Ο καθένας πρέπει να αναρωτηθεί κατά πόσο η στάση του τιμά το δώρο της ζωής από το Θεό και να εξετάζει τα κίνητρά του (Εκκλησιαστής 11:9). Η ζωή είναι τόσο πολύτιμη που δεν μπορεί κανείς να κάνει διαφορετικά. Είναι λογικό να σκεφτεί κάποιος σοβαρά τις πιθανές συνέπειες που θα προκύψουν αν πηδήξει από κάποιο γερανό, αν βουτήξει από κάποιο αεροπλάνο ή αν κάνει κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί υπερβολικά ριψοκίνδυνο. Αυτά που καταδικάζονται στη Βίβλο είναι οι ανόητες ακρότητες. Αλλά έχει κανείς υποχρέωση προς τον εαυτό του, προς εκείνους που τον αγαπούν και προς το Θεό να θεωρεί πολύτιμη τη ζωή του. Η ζωή είναι δώρο από το Θεό. (Ψαλμός 36:9). Οι σώφρονες σήμερα έχουν υποχρέωση να δείχνουν σεβασμό για τη ζωή. Θα ήταν κατάλληλο για κάποιο σώφρονα άτομο να αναμειχτεί σε κάποιο άθλημα που θα μπορούσε να τον εκθέσει σε άσκοπους κινδύνους; Όσο δυνατός και υγιής και αν αισθάνεται κάποιος, απλώς δεν είναι απρόσβλητος από βλάβη. Δεν είναι ρεαλιστικό να σκέφτεσαι: Δεν μπορεί να συμβεί σε εμένα. Όπως αναφέρεται στη Γραφή «καιρός και απρόβλεπτη περίσταση μας βρίσκει όλους μας». (Εκκλησιαστής 9:11). Για παράδειγμα, συνετό άτομο που θέλησε να σχοληθεί με τον αιρωπτερισμό έγινε αυτόπτης μάρτυρας του θανάτου του εκπαιδευτή του απο αμέλεια. Ενθουσιασμένος ο εκπαιδευτής απο την παρουσία της αρραβωνιαστικιάς του στην πτήση αμέλησε να πάρει όλα τα μέτρα ασφαλείας. Συγκλονισμένος ο ο εκπαιδευόμενος απο το γεγονός σταμάτησε να ασχολείται με το άθλημα.
Τα άτομα που βάζουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο έχουν προσωπικότητα που αναζητεί έντονες συγκινήσεις. Είναι αφύσικο για κάποιον να αναζητά επικίνδυνα αθλήματα που μπορούν να προκαλέσουν και θάνατο. Ανάλογη συμπεριφορά δείχνει έλλειψη σεβασμού για τη ζωή. Ο ίδιος ο Ιησούς αρνήθηκε να υποβάλει τον εαυτό του σε δοκιμασία χωρίς λόγο (Ματθ. Δ:5-7) και να ρίξει τον εαυτό του από την έπαλξη του ναού προκειμένου να δοκιμάσει το Θεό. Αξίζει εδώ να θυμηθούμε το σχετικό διάλογο μεταξύ Ιησού και διαβόλου από την Καινή Διαθήκη διότι πρόκειται για απόσπασμα κομβικής σημασίας για την κατανόηση μας:
«Τότε παραλαμβάνει αυτόν και δια του αέρος τον φέρνει εις την Αγία πόλιν την Ιερουσαλήμ, και τον τοποθετεί εις τον άκρον της στέγης του ναού του Σολομώντος. Και λέγει προς αυτόν «εάν είσαι Υιός του Θεού ρίξε τον εαυτόν του κάτω, διοτι είναι γραμμένο, ότι ο Θεός θα δώσει εντολή εις τους αγγέλους προς χάρη σου και αυτοί θα σε σηκώσουν εις τα χέρια των αμέσως με προσοχήν, μήπως και κτυπήσει το πόδι σου προς κάποιον λίθον. Απήντησεν εις αυτόν ο Ιησούς «είναι επίσης γραμμένο: δεν θα εκθέσεις τον εαυτόν σου εις κίνδυνον, δια να δοκιμάσεις τον Θεόν» (και να πεισθείς τάχα με χειροπιαστά γεγονότα, ότι πράγματι σε αγαπά και σε προστατεύει)».
Στο χώρο της ορειβασίας οι επίδοξοι ορειβάτες και όσοι ασχολούνται με τον τουρισμό περιπέτειας προσπερνάνε με ευκολία την περίοδο μαθητείας και μετακινούνται γρήγορα προς την απόκτηση ορειβατικού κεφαλαίου. Η εμμονή τους στην επίδοση μπορεί να τους οδηγήσει μερικές φορές στον θάνατο. Άλλοι προσπαθούν να δημιουργήσουν ρεκόρ ως οι γηραιότεροι η οι νεότεροι αναβάτες του βουνού. Οι ορειβάτες πρέπει να έχουν θάρρος για να αναρριχηθούν, αλλά όταν υπάρχει έλλειψη εμπειρίας αυτό ισοδυναμεί με ανοησία. Συχνά εφευρίσκονται τέτοια αθλήματα που εμπεριέχουν κίνδυνο. Μέσα σε δύσκολες καιρικές συνθήκες είναι εύκολο να χαθεί κάποιος. Πρέπει βεβαίως να παραδεχθούμε ότι ο κίνδυνος αποτελεί αναπότρεπτο στοιχείο της ορειβασίας. Χωρίς αυτό το στοιχείο θα ήταν απλά όπως οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Στην ορειβασία η έλλειψη φόβου που λειτουργεί αποτρεπτικά μαζί με την έλλειψη εμπειρίας μπορεί να έχει τραγικά αποτελέσματα.
Βιβλιογραφία
Aghai-Nia, H. (1992) Abuse of rights at sports. Πανδέκτης, 1, 4, 561-564.
Albert, E. (1999). Dealing with danger. The normalization of risk in cycling. International Review for the Sociology of Sport, 34, 2, 157-171.
Beedie, P. (2003). Adventure Tourism. pp. 203-239 In Hudson, S. (ed.) Sport and adventure tourism. The Haworth hospitality press, N.Y. USA.
Bourdieu [1984] 1985. “Social Space and the Genesis of Groups.” Theory and Society 14 (November): 723- 744.
Carpenter and Priest 1989. The adventure experience paradigm and non – outdoor leisure pursuits. Leisure Studies, 8, 65 -75.
Dougherty, N. J. (ed.) (2002). Principles of safety in physical education an sport. Reston, VA: National Assocaition for sport and Physical Education.
Godlee, Fiona, (1993). Walking across Antarctica. British Medical Journal, Vol. 307, 18-25 Dec. 1993, pp.1599-1601.
Krakauer, John, (2000). Χωρίς οξυγόνο. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. Αρχικά (1997). Into thin air.
Priest, S. & Gass, M.A. (1997). Effective leadership in adventure programming. Human Kinetics. University of New Hampshire.
Quinn, W. (1999): The essence of adventure. In adventure programming, eds. J.C. Miles and S. Priest, 149-151. State College, PA: Venture.
Zuckerman (1979). Attribution of success and failure revisited, or: The motivational bias is alive and well in attribution theory. Journal of Personality, vol.47 issue 2, 245-287
Κλεισούρας, Β. Φυσιολογία της άσκησης. Εκδόσεις Πασχαλίδης, Β΄ Εκδοση, Τόμος 1.
Παπαδόπουλος, Νίκος (2011). Ένα ταξίδι στο όνειρο και στην αλήθεια. Επιμελητής, Σαραντινός Νίκος. Αυτοέκδοση του Νικου Παπαδόπουλου
Τζάμλινγκ Τένζινγκ Νοργκάϊ και Μπρόουτον Κόμπερν (2003). Αγγίζοντας την ψυχή του πατέρα μου. Το ταξίδι ενός Σέρπα στην κορυφή του Έβερεστ. Ωκεανίδα.
Φραγκούλης Φίλιππος (2012). Απέναντι όχθη. Λούσιος..ο αγώνας, η επιβίωση, η απώλεια. Novelbooks.
[1] Η συνεισφορά του Γιώργου Παϊπάη, κοινωνιολόγου, εκπαιδευτικού και ορειβάτη στην φιλολογική επεξεργασία του κειμένου είναι μεγάλη και τον ευχαριστώ.
[2] Interview of Chris Hadfield, retired astronaut, The Observer, 07.12.2014, p.5
[3] Τα Νέα. Ρεπορτάζ του Βρασδέλη Στέλιου. Ερασιτέχνες εκπαιδευτές. 30 Μαϊου 2007.
[4] Λιάκα Ζωή (2010). Τρόμαξα πολύ, πέρασα τέλεια. Τα Νέα, Παρασκευή 30 Απριλίου – Κυριακή 2 Μαϊου 2010.
[5] Carrell, Francois (2009). Συμφόρηση κατακτητών στις πλαγιές του Έβερεστ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 13-9-2009. σελ.31-34. Αναδημοσίευση της Le Monde Diplomatique
[6] Το Βήμα 21 Μαϊου 2003. Πήγε με τα πόδια στο Βόρειο Πόλο.
[7] Μποζανίνου Τούλα (2010). Κατάβαση στην πράσινη κόλαση. Το Βήμα, 15-8-2010, σ. 24-25.
[8] Ρεπορτάζ για τον κινηματόγραφο στο Έθνος, 25 Νοεμβρίου 2010
[9] Ιγνατιάδης Βασίλης (2010). Θρίλερ με 37 χρονη αγνοούμενη στον Όλυμπο. Έθνος 25 Οκτωβρίου 2010. σ. 21.
[10] Ρεπορτάζ του Αγγελιοφόρου. Τρίτη 16 Μαρτίου 1999.
[11] Έθνος 9 Ιανουαρίου 2012. Νεκρός ορειβάτης από κρυοπληξία
[12] Μπαστέα, Νατάσα (2008). Το Μον Μπλάν μετράει τους νεκρούς του. Τα Νέα, 26 Αυγούστου 2008.
[13] Awake magazine, 2002, 8, 10, σ. 20-24 Κυνηγοί συγκινήσεων –Γιατί αυτή η ολέθρια γοητεία;
[14] Ρεπορτάζ της Μαρίας Μακρίδου. Η κατάρα της Κ2. Ελεύθερος Τύπος, 16 Αυγούστου 2008.
[15]http://www.offroader.gr/x/index.php?option=com_content&view=article&id=2443&Itemid=116 13 Αυγούστου 2013
[16] Σουλιώτης Γ. (2008). Υπό διάλυση ο μηχανισμός διάσωσης. Καθημερινή, 11-10-2008, σ 18.
[17] Douglas, Ed. Obituary of Roger Payne. Climber keen to address the problems faced by the world’s mountain regions. The Guardian, Thursday, 19.07.2012, p. 36.
