Κομνηνά Ξάνθης.
Περιγραφή: Κωνσταντίνος Κουκουρής
Το Σαββατοκύριακο 13-14 Νοεμβρίου 2021 διεξήχθηκε στα Κομνηνά της Ξάνθης η 4η Πανελλήνια συνάντηση μονοπατιών. Κατ’ αρχάς ο όρος συνάντηση μονοπατιών είναι αδόκιμος διότι δεν συναντήθηκαν τα μονοπάτια μεταξύ τους, π.χ. σταυροδρόμι! Θα έπρεπε να ονομάζεται συνάντηση εκπροσώπων φορέων για τα μονοπάτια! Στη συνάντηση μίλησαν εκπρόσωποι φορέων, κάποιοι από τους οποίους ήταν αναγνωρισμένα ονόματα της Ελληνικής Ορειβασίας. Όσοι ενδιαφέρθηκαν είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν τη συνάντηση διαδικτυακά μέσα από το κανάλι youtube του Δήμου Ξάνθης κάνοντας κλικ στον ανάλογο σύνδεσμο. Όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να ανατρέξουν στο youtube. Η συνάντηση κράτησε οχτώ ολόκληρες ώρες και πραγματοποιήθηκε τόσο δια ζώσης όσο και διαδικτυακά. Πολλά από τα θέματα που αναπτύχθηκαν ήταν πολύ ενδιαφέροντα. Βεβαίως απετέλεσε και μία ευκαιρία για πολλούς δημάρχους και νομαρχιακούς παράγοντες να προβληθούν. Ο υπογράφων παρακολούθησε διαδικτυακά την συνάντηση για 8 ολόκληρες ώρες και κατέγραψε τα κυριότερα σημεία. Η πιο ενδιαφέρουσα συζήτηση έγινε στο τέλος όταν πλέον είχαν απομείνει ελάχιστοι ακροατές/ συνομιλητές.
Στην Ήπειρο
Ο Τσουρής Ελευθέριος ανέφερε ότι το Pindos trail καλύπτει 630 χλμ. μονοπατιών. Οι ιθύνοντες του Pindos trail φιλοδοξούν να δώσουν μία τεράστια ορειβατική/τουριστική ώθηση στην οροσειρά της Πίνδου και τα γύρω χωριά έχοντας ως πρότυπο το περίφημο μονοπάτι μακράς διαρκείας Camino de Santiago το οποίο έχει προσελκύσει 347.000 πεζοπόρους έως τώρα με 42 ημερήσιους σταθμούς. Παραπέρα, το Lycian way στην Τουρκία επισκέπτονται 30000 πεζοπόροι. Περίπου 100 ξενώνες άνοιξαν μέσα σε 20 έτη σε αυτή την περιοχή της Μικράς Ασίας. Όπως έχει διαπιστωθεί η πανδημία ωθεί τον κόσμο στη φύση. Ως συνεπακόλουθο, 700 εθελοντές έχουν δουλέψει μέχρι στιγμής για να στρωθεί το μονοπάτι από τους Δελφούς μέχρι το Γράμμο με στόχο την ανάκαμψη των ορεινών περιοχών που «ματώνουν» όπως ειπωθηκε χαρακτηριστικά. Αποτελεί το μεγαλύτερο πεζοπορικό άξονα της χώρας. Επίσης, αποτελεί συνδυασμό κλασσικών μονοπατιών της χώρας με διάσπαρτα απομεινάρια μνημειακών μονοπατιών. (Για περισσότερες Πληροφορίες: www.terrapindus.gr)
Σε ανάλογη τροχιά κινείται το Epirus trail. Το Epirus Trail είναι μια μεγάλη πεζοπορική διαδρομή που διασχίζει ολόκληρη την Ήπειρο, από τον Γράμμο μέχρι τα Τζουμέρκα. Σχεδιάστηκε από την Περιφέρεια Ηπείρου και την Αναπτυξιακή Εταιρεία «Ήπειρος Α.Ε.». Με αρχικώς εκτιμώμενο μήκος 300 χλμ, το Epirus Trail είναι το μεγαλύτερο μονοπάτι πεζοπορίας που σχεδιάστηκε ποτέ στην Ελλάδα. Αλλού αναφέρεται ως 370 χλμ. Στην παρούσα φάση περιλαμβάνει τις Περιφερειακές Ενότητες Κόνιτσας, Ζαγορίου, Μετσόβου και Βορείων Τζουμέρκων. Μέσω αυτών των μονοπατιών μετακινούνταν για αιώνες οι Ηπειρώτες στην ενδοχώρα, σε άλλα μέρη της Ελλάδας ή στο εξωτερικό. Οι περιοχές που διασχίζει περιλαμβάνουν μέρη εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς με μοναδικές εναλλαγές τοπίου. (Για περισσότερες Πληροφορίες: www.epirustrail.gr). Αρνητική ετύπωση προκαλεί το γεγονός αποτελεί ότι οι ιθύνοντες των δυο ανωτέρω φορέων ερίζουν μεταξύ τους όσον αφορά το πιο αποτελεί το μεγαλύτερο μονοπάτι πεζοπορίας που σχεδιάστηκε ποτέ στην Ελλάδα. Ελάχιστη σημασία έχει αυτό για τη συντριπτική πλειοψηφία των ορειβατών. Σημασία έχει να επιτευχθούν οι στόχοι των σχεδιαστών και των δυο διαδρομών και η ποιοτική εμπειρία των συμμετεχόντων σε αυτές τις πεζοπορίες.
Τέλος, το Γεωπάρκο Βίκου Αώου Unesco έχει τέσσερις θεματικές ενότητες. Μία από αυτές αφορά την υπέροχη διαδρομή από τη γέφυρα Αρίστης μέχρι τη γέφυρα της Κλειδωνιάς. (Για περισσότερες Πληροφορίες: www.vikosaoosgeopark.com). Οι διαδρομές trekking στο Ζαγόρι περιλαμβάνουν κάποιες από τις υψηλότερες κορυφές στην Ελλάδα, ενώ τα περίφημα Ζαγοροχώρια είναι από τα ομορφότερα χωριά της Ελλάδας. Ολόκληρη η βορειοανατολική περιοχή καλύπτεται από μαυρόπευκα, οξυές ενώ στη νοτιοδυτική περιοχή κυριαρχούν οι βελανιδιές και τα πουρνάρια.
Στη Θράκη
Στη Θράκη υπάρχει το Νέστος Ροδόπη trail που αποτελείται από έξη η επτά συνεχόμενα κομμάτια με 70 χλμ. συνολικά καθαρών μονοπατιών πιστοποιημένα από το 2019 ως Leading Quality Trail. Η δημιουργία του συνεχόμενου αυτού μονοπατιού πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την European Ramblers Association, στα πρότυπα της πιστοποίησης Leading Quality Trails. Το πρόγραμμα Μονοπάτια Πολιτισμού στην Θράκη έγινε σε συνεργασία με τον Δήμο Ξάνθης. (Για περισσότερες Πληροφορίες: www.monopatiapolitismou.gr) Παραπέρα, για τη διάσχιση κεντρικής ορεινής Ροδόπης μίλησε ο Βασίλης Γεωργιάδης από την εταιρεία αναψυχής Δράση και ενέργεια: Νέστος Ροδόπη, Θράκη. Η διαδρομή αποτελείται από 175 χλμ. μονοπατιών με 9000 μ. υψομετρική ανάβαση και πραγματοποιείται σε οκτώ μέρες. Σχετικά με αυτήν την άκρως εντυπωσιακή διάσχιση κεντρικής ορεινής Ροδόπης μπορείτε να διαβάσετε την πλήρη περιγραφή του υποφαινομένου στο www.orienteering–greece.org. Σε άλλη ομιλία ο κ. Δούμας Παναγιώτης του ΕΟΣ Ξάνθης μίλησε για το περιαστικό δίκτυο μονοπατιών με 35 χλμ. στην Ξάνθη. Οι μαθητές του 3ου ΓΕΛ Ξάνθης βοήθησαν εθελοντικά σε εργασίες πεδίου. Εν τούτοις, σε πιο μακρινά σημεία δεν υπάρχει εθελοντική συμμετοχή.
Στην Πελοπόννησο
Στην Πελοπόννησο δεσπόζει το Mainalon trail. Η Μαίναλον Κοιν.Σ.Επ. είναι ο συντονιστής του Μαίναλον trail του πρώτου από την πανευρωπαϊκή συνομοσπονδία πεζοπόρων και του 10ου στην Ευρώπη πιστοποιημένου ελληνικού μονοπατιού υψηλής ποιότητας (best of Europe). Διατρέχει 75 χλμ. του Μαινάλου σε υψόμετρο 1000 μέτρων. Ξεκινάει από τη Στεμνίτσα και καταλήγει στα Λαγκάδια. Χωρίζεται σε 8 διαδρομές διαφορετικής δυσκολίας. Με το Mainalon trail συνδέθηκαν παλιοί μουλαρόδρομοι. Δημιουργήθηκαν νέες θέσεις εργασίας. Στόχος είναι να δωθεί ζωή σε διαδρομές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. (Για περισσότερες Πληροφορίες: www.mainalontrail.eu) Για όσους περπατήσουν όλη τη διαδρομή υπάρχει και μετάλλιο. Επίσης χρυσό μετάλλιο για την προώθηση του πεζοπορικού τουρισμού και δημιουργία σχολής οδηγών πεζοπορίας έχει δεχθεί η Μαίναλον Κοιν.Σ.Επ. Απορίας άξιον όμως είναι το γεγονός ότι Μαίναλον Κοιν.Σ.Επ επιχειρεί να υποκαταστήσει τα ΤΕΦΑΑ με τη δημιουργία αυτών των σχολών. Για το φλέγον αυτό θέμα θα χρειασθούμε περισσότερες πληροφορίες.
Όπως ειπώθηκε στο Μαίναλο δεν έχουμε μόνο μια απλή γραμμή στο βουνό. Το μονοπάτι διασχίζει 70 φορές τα ποτάμια και έχει 11 κρεμαστές γέφυρες. «Δεν θέλω απλά τη γραμμή πορείας στο χάρτη θέλω τον μύθο τους» τόνισε ο πρόεδρος της Μαίναλον Κοιν.Σ.Επ. Οι Δήμοι εμποδίζουν μερικές φορές την προστασία των μονοπατιών. Δεν βοηθάνε διότι απλούστατα οι ψηφοφόροι τους είναι και οι καταπατητές εκτάσεων. Ο κ. Λαγός από την Αρκαδία προέτρεψε τους ακροατές να ακολουθήσουν το αγγλοσαξονικό πρότυπο με μια εβδομάδα υποχρεωτικής διαβίωσης των μαθητών στη φύση. Τα Δασαρχεία πρέπει να στελεχωθούν είπε. Κάποτε οι άνθρωποι ζούσαν από το δάσος ενώ τώρα φθάσαμε στο σημείο να εισάγουμε κάρβουνο από το εξωτερικό. Όπως τόνισε ο κ. Λαγός οι Δήμοι δεν πρόκειται να δηλώσουν τα μονοπάτια μόνοι τους. «Καταθέστε στίγμα. Καταστραφήκαμε αν κλείσει το κτηματολόγιο. Τα μονοπάτια δεν υπάρχουν στο Εθνικό κτηματολόγιο. Πρέπει να υπάρχει ξεχωριστός κωδικός με την ένδειξη μονοπάτι» τόνισε με έμφαση ο κ. Λαγός. Επιπλέον, η κα Στεμπίλη Κατερίνα από την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού μίλησε για τη συνεργασία 17 δημοτικών αρχών με την European Ramblers Association που είχε σαν αποτέλεσμα την κατά 72% αύξηση τουρισμού στην Αρκαδία. Υπολογίσθηκε ότι μία επένδυση 3000 ευρώ ανά χλμ. απέφερε 8.056 ευρώ/ χλμ. τον χρόνο! (Για περισσότερες Πληροφορίες: www.era-ewv-ferp.com/era
info@leading-quality-trail.eu και www.leading-quality-trail.eu
Παραπέρα, μελλοντικός στόχος της εταιρείας είναι να δημιουργηθεί το pan trail από Βυτίνα που θα καταλήγει στην αρχαία Ολυμπία μήκους 70 χλμ., το Hermes trail 200 χλμ. από Δερβένι προς Φενεό, Τρίκαλα Κορινθίας, Ξυλόκαστρο και Κιάτο, το Parnon trail 200 χλμ. από Άστρος μέχρι Λεωνίδιο, και το Sparta trail 85 χλμ.
Στη Θεσσαλία
Μία περιοχή της Ελλάδας με τα ομορφότερα μονοπάτια είναι ως γνωστό το Πήλιο. Ο Νίκος Μαγγίτσης μίλησε για τη δημιουργία πεζοπορικής διαδρομής μήκους 170 χλμ. με 7000 μ. υψομετρική ανάβαση στο Πήλιο. Οι πεζοπόροι θα μπορούν να την ολοκληρώσουν σε 11 μέρες. Θα ξεκινάει από το ονειρεμένο Καμάρι κοντά στο Κεραμίδι Βορείου Πηλίου και θα καταλήγει στην πανέμορφη Αγία Κυριακή στο Τρίκερι περνώντας από 24 χωριά. Ο στόχος των δημιουργών είναι να ενώσουν τα απομονωμένα χωριά. Το μονοπάτι North Pelion Trail τελεί υπό την αιγίδα της ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος.
Στα νησιά
Αξιόλογες είναι οι πρωτοβουλίες των φορέων και στα νησιά. Πρώτο και καλύτερο το Andros Poutes Project 2010-2021 που περιλαμβάνει 200 χλμ. πεζοπορικών διαδρομών. Απαιτούνται 10 μέρες πεζοπορίας από Βορρά προς Νότο. (Περισσότερες Πληροφορίες στο: www.androsroutes.gr)
Τα Κύθηρα επίσης αποτελούν αξιόλογο πεζοπορικό προορισμό. Για προσανατολισμό χωρίς χάρτη και με την άνεση του πεζοπόρου μίλησε ο Ζαφειρίου Ρήγας από τα Κύθηρα. Ήταν μία λανθασμένη αντίληψη του Ζαφειρίου Ρήγα διότι όσο εύκολη κι αν είναι μία πεζοπορική διαδρομή ο πεζοπόρος πρέπει να έχει γνώση της χρήσης χάρτη και πυξίδας. Η πεζοπορική διαδρομή δεν μπορεί να είναι τυφλοσούρτης. Ο πεζοπόρος θα πρέπει να μπορεί να στηριχθεί και στις δικές του δυνάμεις αν χρειασθεί. Το Kythera Trail είναι το πρώτο αναπτυξιακό πρόγραμμα που εφαρμόζει τη προσαρμοστική και ολοκληρωμένη διαχείριση Increate για μία αποτελεσματικότερη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. Στα Κύθηρα σήμερα υπάρχουν 11 διαδρομές των 100 χλμ. συνολικά και μία Via Ferrata. (πληροφορίες: www.kytherahiking.gr (greenflag trails).
Σε ένα άλλο νησί τη Σαλαμίνα, ο δήμαρχος Σαλαμίνας κ. Γεώργιος Παναγόπουλος μίλησε για την πεζοπορία ως ραγδαία αναπτυσσομένη μορφή τουρισμού. Στη Σαλαμίνα δημιουργούνται 20,5 χλμ. πεζοπορικών διαδρομών που θα περνάνε και από ιστορικές τοποθεσίες της μάχης της Σαλαμίνας. Επίσης, στις Σπέτσες υπάρχουν 19 διαδρομές των 65 χλμ. Τέλος σε άλλα νησιά υπάρχουν αξιόλογες διαδρομές: Ο δρόμος του μαρμάρου στην Τήνο, ο δρόμος για τα Λατομεία στην Τήνο, το μονοπάτι των αμπελώνων στη Σάμο οι νερόμυλοι της Άνδρου, τα καλντερίμια της Μακρινίτσας. Σε αυτές τις διαδρομές συνδέονται θέματα πολιτιστικά και ιστορικά με τα μονοπάτια. Έτσι η εμπειρία του πεζοπόρου καθίσταται ολοκληρωμένη.
Το μέλλον του πεζοπορικού τουρισμού και ο αγώνας για τη διάσωση των μονοπατιών
Η κα Υφαντίδου Γεωργία από το ΤΕΦΑΑ Κομοτηνής μίλησε με θέμα: αθλητικός τουρισμός και πολιτιστικές διαδρομές μια νέα προσέγγιση. Σύμφωνα με τον Federer και συν (2006) τα γεγονότα αθλητικού τουρισμού αποτελούν για τους προορισμούς που το οργανώνουν σημαντικό εργαλείο οικονομικής ανάπτυξης. Ο πράσινος τουρισμός θα πρέπει να αφήνει τα οικονομικά οφέλη εντός των τοπικών κοινωνιών. Η αξιολόγηση ενός προορισμού μπορεί να γίνει με βάση το consumer brand equity Tourism destination (CBBETD). Να αξιολογούμε και όχι μόνο να υλοποιούμε είπε η Γεωργία Υφαντίδου. Απώτερος στόχος η βιώσιμη τοπική ανάπτυξη. «Ακόμη και άτομα όπου ζούνε στην Κομοτηνή δεν ξέρουνε τι είναι τα θρακικά μετέωρα. Δεν έχουμε αναπτύξει δράσεις ούτε καν για την τοπική κοινωνία». Το ερώτημα εδώ είναι εάν επιθυμούμε μαζικό πεζοπορικό τουρισμό. Η αύξηση της προσέλευσης σε τέτοιους προορισμούς πιθανόν να έχει και αρνητικά αποτελέσματα εάν αυτοί που τα επισκέπτονται δεν διαθέτουν περιβαλλοντική συνείδηση.
Ο Βασίλης Καραχάλιος από την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού τόνισε ότι η κλιματική αλλαγή θα επιφέρει αλλαγές και στον πεζοπορικό τουρισμό. Λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη στη Βόρεια Πίνδο θα χιονίζει μόνο 1-5 μέρες το χρόνο. Τα τελευταία χρόνια στα χιονοδρομικά κέντρα της Ευρώπης μειώθηκε ο χιονοδρομικός τουρισμός και αυξήθηκε ο καλοκαιρινός τουρισμός. Μερικά χιονοδρομικά κέντρα μάλιστα δεν ανοίγουν καθόλου. Οι παραλίες της Βαλτικής έφθασαν να ανταγωνίζονται τις Ελληνικές! Να προσπαθήσουμε είπε να φέρουμε τους τουρίστες στα βουνά με πεζοπορία αντί για χιονοδρομία. Έχει υπολογισθεί ότι στον πεζοπορικό τουρισμό το 67% των εξόδων πηγαίνει στην τοπική οικονομία. Αντίθετα με τον μαζικό τουρισμό μόνο 14% των εξόδων παραμένει στην τοπική οικονομία! Αν το δούμε ρεαλιστικά, η οικονομική επιτυχία εξασφαλίζει την επιβίωση των μονοπατιών. H Ευρωπαϊκή πιστοποίηση ποιότητας είναι ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο. Δυστυχώς, τα έργα κατασκευής μονοπατιών είναι εφήμερα. Η σπουδαιότερη επένδυση όλων είναι η συγκρότηση τοπικών φορέων συντήρησης και ανάδειξης. Η σύνδεση πρωτογενούς τομέα με τον πεζοπορικό τουρισμό και η ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Η πολιτική για τον πεζοπορικό τουρισμό σε εθνικό επίπεδο είναι αναγκαία. (Η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού εκπαιδεύει νέους εθελοντές τους Route Angels).
Από τη μεριά του ο Κώστας Μαρκάκης αναφέρθηκε στον αγώνα που δόθηκε από τους κατοίκους της Καλαμάτας για τη διάσωση του αρχαίου καλντεριμιού της Βέργας 1000 ετών λίγο έξω από την Καλαμάτα. Όσοι αγωνίσθηκαν για τη διάσωση πέρασαν με επιτυχία από 5 ποινικά δικαστήρια, δύο αστικά, και ένα διοικητικό εφετείο! «Να μην ανακαλύπτουμε πάλι τον τροχό» είπε χαρακτηριστικά! «Αυτός είναι ο δρόμος». Ο Κώστας Μαρκάκης πρότεινε τη Δικαστική αντιμετώπιση αμφισβητήσεων σε ακραίες περιπτώσεις. Για την δικαστική αντιμετώπιση των αυθαιρεσιών προτείνονται: η προσφυγή σε δημόσιες υπηρεσίες όπως διεύθυνση πολεοδομίας, επιθεωρητές περιβάλλοντος, γενικός επιθεωρητής δημόσιας διοίκησης κλπ. σε περιπτώσεις αυθαίρετων εκσκαφών, επιχωματώσεων από ιδιώτες η αδιαφορίας από τις αυτοδιοικητικές αρχές. Επίσης, προσφυγή στον συνήγορο του πολίτη σε περίπτωση αδιαφορίας, άρνησης εξυπηρέτησης από αυτοδιοικητικές αρχές. Εάν τα πράγματα χειροτερέψουν τότε θα πρέπει να γίνει προσφυγή, αντιμετώπιση προσφυγών σε αστικά δικαστήρια για την υπεράσπιση της κοινοχρησίας και κυριότητας μονοπατιών. Να γίνεται προσφυγή σε ποινικά δικαστήρια σε περιπτώσεις συκοφαντικής δυσφήμισης, απειλών, εκβιασμών, παράβασης καθήκοντος, κατάχρησης εξουσίας κλπ. Προσφυγή σε ακυρωτικά δικαστήρια για την αντιμετώπιση άδικων – λανθασμένων αποφάσεων της διοίκησης. Παράλληλα οι πολίτες θα πρέπει να συγκροτήσουν ενώσεις πολιτών (Κοινοπραξίες, Πολιτιστικοί σύλλογοι, περιβαλλοντικοί σύλλογοι κ.α.) για την αποτελεσματικότερη εκπροσώπηση σε συνέδρια, εκθέσεις κλπ. Η κα Παπαδάκη μίλησε για συντήρηση μονοπατιών, αυτοχρηματοδότηση του δικτύου μονοπατιών και σύνδεση των μονοπατιών με τον πρωτογενή τομέα.
Συμπέρασμα
Αρκετές από τις προτεινόμενες διαδρομές σχεδιάσθηκαν από πεζοπόρους για να χρησιμοποιηθούν στο πλαίσιο τη περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και για να δοθεί η δυνατότητα για περιήγηση και ενημέρωση σχετικά με τα άγρια ζώα, τα φυτά και τους οικοτόπους που απαντώνται αλλά και για τις τοπικές κοινότητες που μοιράζονται τον ίδιο τόπο και τους ιδίους πόρους με την άγρια ζωή. Πρέπει να γίνει σύζευξη αθλητικού και πολιτισμικού τουρισμού. Ακόμη θα πρέπει να γίνει σύνδεση των μονοπατιών με τον πρωτογενή τομέα. Παραπέρα, πολύς λόγος έγινε για τη σήμανση μονοπατιών από οργανωμένους φορείς. Δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι μεμονωμένοι ορειβάτες όπως π.χ. ο Νίκος Σουμάδης η ο Νίκος Πετρούδης με προσωπικά τους έξοδα ακούραστοι εδώ και δεκαετίες καθαρίζουν και σημαδεύουν διαδρομές. Τα μονοπάτια του πολιτισμού είναι σαν προσωπική Μηχανή του Χρόνου. Μέσα από αυτά οι πεζοπόροι ταξιδεύουν στο χρόνο, ακολουθώντας τα χνάρια των προγόνων τους. Η κλιματική αλλαγή θα επιφέρει αλλαγές και στον πεζοπορικό τουρισμό. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχουμε υπόψη μας. Δυστυχώς, τα έργα κατασκευής μονοπατιών είναι εφήμερα. Η σπουδαιότερη επένδυση όλων είναι η συγκρότηση τοπικών φορέων συντήρησης και ανάδειξης. Πιθανώς να χρειάζεται ακόμη και δικαστική αντιμετώπιση αμφισβητήσεων σε ακραίες περιπτώσεις. Οι πολίτες θα πρέπει να συγκροτήσουν ενώσεις πολιτών (Κοινοπραξίες, Πολιτιστικοί σύλλογοι, περιβαλλοντικοί σύλλογοι κ.α.) για την αποτελεσματικότερη εκπροσώπηση σε συνέδρια, εκθέσεις κλπ.
Χρήσιμες διευθύνσεις
Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, Τριπόδων 28, 10558 Πλάκα, Αθήνα, τηλ. 2103225245 (εσωτ.2)
Greekpathsofculture@ellinikietairia.gr; sepi@ellinikietairia.gr; www.ellet.gr; www.monopatiapolitismou.gr
